پیامبر مدارا و صاعقه داعش

روزنامه مردم امروز، ش7 شنبه13دی1393 ص1 و 2 سرمقاله
پنج شنبه گذشته همایش«پیامبر مدارا» با هدف دفاع از گفتمان ضد خشونت و تبری پیامبر اسلام از جنایاتی که داعش و القاعده به نام اسلام انجام می دهند به مناسبت هفته وحدت در تهران برگزار شد. عمق هفته وحدت هنگامی به درستی فهمیده می شود که نیم نگاهی به جنگ های خونین دویست ساله صفویه و عثمانی داشته باشیم. در زمانه ای که غرب پس از شکست در جنگ های دویست ساله صلیبی از مسلمانان وارد دوره رنسانس شده و زایمان تاریخی اش را آغاز کرده بود و به گفته مورخان غربی نفوذ دانش و فنون مسلمانان به غرب در دوران نبردهای صلیبی، شالوده این دگرگونی و پیشرفت بزرگ بود، در خاورمیانه جنگ های صفویه و عثمانی آغاز شد. همزمان با برآمدن تمدن غرب افول شرق آغاز شد(مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی فرهنگ و تمدن اسلامی،1372: 161). کشته ها، ویرانگری ها و دشمنی های ناشی از دویست سال جنگ شیعه و سنی کافی بود تا مصلحان دو نحله مذهبی راهی برای پیشگیری از تکرار این فجایع بیندیشند. یکی از واپسین تلاش های ستودنی، تقریب مذاهب بود که با همت دو مرجع بزرگ شیعه و سنی در جهان اسلام کلید خورد. شیخ شلتوت رئیس الازهر مصر و آیت الله بروجردی رئیس شیعیان در ایران.
پس از انقلاب اسلامی 1979(1357ش) نیز تفکر مسلط بر رهبران انقلاب، تداوم همان شیوه بود. آیت الله منتظری که در آن هنگام دوم شخص انقلاب شناخته می شود با توجه به اینکه میان شیعه و سنی در خصوص ولادت پیامبر اختلاف نظری بود و اهل سنت ۱۲ربيع الاول و شیعیان ۱۷ ربیع الأول را تاریخ ولادت پیامبر اسلام می دانستند، همین عامل اختلاف را به عامل اتحاد تبدیل و هفته وحدت را اعلام کرد که مورد حمایت امام خمینی نیز قرار گرفت. آیت الله منتظری دست پروده آیت الله بروجردی و تنها کسی بود که آیت الله بروجردی در درس خود رسما از وی به عنوان امید آینده حوزه تجلیل کرده بود. پس باید راه بروجردی را ادامه می داد. پس از آن هرساله کنفرانس وحدت تشکیل شد و تا زمانی که مبتکر هفته وحدت در جایگاه خود قرار داشت از وی بخاطر این تدبیر در رسانه ها و کنفرانس ها تجلیل می شد و پس از آن هفته وحدت ماند و نام مبتکرش نادیده گرفته شد اما این مسئله چندان اهمیتی نداشت زیرا آنچه اهمیت داشت تحقق هفته وحدت و اهداف آن بود.
اگر هفته وحدت کماهوحقه پیگیری شده بود و به همان معنایی که مبتکر آن می خواست دنبال می شد قطعا امروز نقشه جغرافیایی منطقه خاورمیانه و شرایط پر تنش موجود به گونه دیگری بود و بلاتردید اینهمه جنگ و خشونت و خونریزی در منطقه نبود و پدیده هایی مانند القاعده و داعش و طالبان و … نداشتیم یا اگر داشتیم در چنین قدرتی نبودند. امروز از عراق و سوریه و لبنان و پاکستان اخبار ترور و انفجار و سربریدن و جنگ و آوارگی میان شیعه سنی روح هر انسانی را می آزارد. پرسش این است که 35سال است از زمان برقراری نظام جمهوری اسلامی شعار وحدت سر می دهیم و هرسال به درستی گفته می شود که هر کسي و هر اقدامي که موجب تحريک احساسات و اختلاف شيعه و سني شود، به دشمنان کشور و به وجود آورندگان جريان جاهل، متحجر و وابسته تکفيري کمک مي‌کند. اما چرا علیرغم این سخنان، شاهد ستیزه های فزاینده مذهبی به ویزه میان سنی و شیعه هستیم؟ چرا هرچه این وحدت خواهی ها بیشتر است ستیزه ها نیز افزون تر است؟ آیا این شعار معیوب است؟ آیا مسلمان ها معیوبند؟ آیا این سخن به گوش شان نرسیده است؟ آیا ارزش و اهمیت آنر ا درک نمی کنند؟و آیا های دیگر؟
بی گمان برخی پدیده ها صرفا ماهیت اقتصادی دارند و برخی صرفا ماهیت سیاسی دارند اما بسیاری از رخدادها مانند جنگ ایران و عثمانی و پدیده القاعده و داعش هم ریشه های طبقاتی و اقتصادی دارد و هم آبشخور معرفتی و وزن این عوامل در آفرینش همه پدیدها یکسان نیست ولی تحلیل موضوع با رویکرد معرفت شناختی و ریشه یابی فکری بدون تحلیل طبقاتی و آبشخورهای مادی و اقتصادی ناقص است و تحلیل طبقاتی و اقتصادی آن بدون فهم عقبه فکری آن ناقص و حتی اغواگر خواهد بود اما این گفتار کوتاه عمدتا ناظر به ریشه یابی عوامل غیر مادی بوده و این امر به معنای انکار یا کم اهمیت پنداشتن سایر عوامل نیست.
در تحلیل کلان موضوع می توان گفت مناسک، صورت های عینیت بخش آیین ها هستند اما مناسک گرایی آیین ها را می میراند و داعشیگری را می زاید. رابرت مرتن و سایر جامعه شناسان به تفصیل درباب مناسک گرایی سخن گفته اند و نیازی به تکرار آن نیست. مناسک گرایی بلایی است که بر سر راه مذاهب، آیین ها، قوانین و … کمین کرده است. حتی قانون گرایی اگر تبدیل به مناسک گرایی شود یعنی خود قانون و لفظ آن اصالت و قداست یابد و فلسفه قانون نادیده گرفته شود و هنگامی که قانونی، کارکرد خودش را از دست دهد و به جای اصلاح و تغییر آن، بر دوامش اصرار شود، قانون به ضد خود تبدیل خواهد شد. هدف قانون انتظام زندگی و ساختن زندگی بهتر است اما مناسک گرایی پوسته را چسبیدن و مغز را رها کردن.
اما در تحلیل خُرد از مسئله در یک کلام می توان گفت داعش محصول خود ماست. ما هیچگاه باور نمی کنیم که حتی کنش های فردی و شخصی و محدود خود ما ممکن است سهمی در پیدایش این نوع پدیده ها داشته باشند و مجموعه این کنش های فردی به ظاهر بی اثر و نادیده است که یک پدیده جمعی را می آفریند. پس از بروز یک حادثه ما نمی دانیم در چه روزی و چه تاریخی چه کرده ایم که واکنش امروزش چنین حادثه ای بوده است و خیر یا شر آن گریبان مان را گرفته است؟ شکاف مذهبی که یکی از چند شکاف فعال و خطرساز در جامعه ماست درست است که پیشینه دراز تاریخی دارد اما در هر دوره ای برآیند کنش های انسان های همان دوره است. کسی که در گوشه ای و خانه دربسته ای مراسم عمرکشان می گیرد، آن یکی که کتابچه ای می نویسد، آن دیگری که لعنتی به خلفا می فرستد و آن مفتی یا شیخی که در مسجدی، شیعه را تکفیر می کند تک دانه های برفی به ظاهر بی اهمیتی هستند که وقتی روی هم انباشته می شوند حتی می توانند بهمن بیافرینند و امروز بهمن داعش محصول خود ما (اعم از شیعه و سنی) است. هفته وحدت برای این نبود که اختلافات را معدوم سازد برای این بود که سیلاب اختلاف را زهکشی کند تا به جای ویرانگری، منبع فایده شود. این هدف اما لوازمی داشت. 1- اینکه وقتی پرچمدار هر شعاری محبوب باشد شعارش هم جذابیت دارد و نافذ است اما اگر شعاردهنده و پرچمدارش منفور باشد هرچه این شعار را بیشتر سر می دهد ولو اینکه شعار درستی باشد اما برخلاف آن عمل می کنند چون راه شکستن او را در شکستن شعارهایش می بینند. این یک عامل روانشناختی و سیاسی است نه معرفتی
اما عامل ریشه ای تری هم وجود دارد و آن عامل معرفتی است. شعار وحدت لوازمی دارد که اگر وحدت را بخواهیم و به لوازمش متعهد نباشیم وحدتی محقق نخواهد شد. شعار راستین وحدت در بستر عمل به این لوازم معنا می دهد. آیت الله منتظری که مبتکر هفته وحدت بود دقیقا ملتفت این معنا بود. آیا می شود شعار او را اخذ اما از محتوا تهی کرد ولی نتیجه عکس نگرفت؟.
نمی شود که از یکطرف شعار وحدت شیعه و سنی بدهیم از طرف دیگر اقداماتی انجام دهیم که نفرت و دشمنی را در آنها برانگیزانیم. دو لازمه شعار وحدت عبارت است از: 1- «مروت با هم اندیشان» به مصداق «اشداء علی الکفار رحماء بینهم» که می گوید بر کفار حربی سختگیری کنید و میان خود رحمت و مروت و مدارا داشته باشید یعنی لازمه اشداء علی الکفار بودن رجماء بینهم بودن است. و 2- «مدارا با دگر اندیشان» که در سنت پیامبر مدارا عبارت از مدارا با مشرکان و کافران و … بود.. اگر ما نتوانیم حتی شیعیان و همکیشان خویش را تحمل کنیم و به محض اینکه تفسیر و قرائتی متفاوت از ما یافتند طردشان کنیم و از دایره حضور در قدرت و تعیین سرنوشت شان برانیم دیگر تکلیف بقیه روشن است. اگر توانستیم مدارا و تساهل در بین خود داشته باشیم(رحماء بینهم باشیم) می توانیم با دیگران هم مدارا کنیم.
چنانکه آیت الله منتظری بارها توضیح داد تعبیر وحدت برای یکی کردن شیعه و سنی نبود که نه ممکن بود نه مفید بلکه مراد از آن همگرایی شیعه و سنی و مدارا در عین اختلاف بود. او راه شلتوت و بروجردی را دنبال می کرد. راه آنان چه بود؟ در حالی که قرن ها بود پاره ای از علمای اهل سنت شیعه را رافضی یا خارج از اسلام و کافر می خواندند و عالمان شیعه هم اصول فقه خود را بر تقابل با آنها نهاده بودند شیخ شلتوت مذهب شیعه را به رسمیت شناخت و در مطالعه کتاب فقهی«الاسلام عقیده و شریعه» دریافتم که او برخلاف رویه معمول فقهای اهل سنت که در هر مسئله فتاوای چهارمذهب خود را نقل و نقد می کردند شلتوت از پنج مذهب سخن می گفت و در هر موضوعی نظر مذهب شیعه را هم نقل می کرد. آیت الله منتظری نیز در مباحث فقهی به آرای آنها توجه کرد. و لازمه پایبندی به هفته وحدت دایر کردن کرسی های فقه اهل سنت در حوزه های شیعه بود که افزون بر اینکه از نظر علمی طلاب را با فقه اهل سنت آشنا می کند زمینه های همگرایی را فراهم نماید و در حوزه های سنی هم با همین سلوک راه برای آشنایی با آرا و عقاید شیعه فراهم می شد و دست کم اینکه دو طرف یقین می کردند که هیچکدام مستحق کفر و ارتداد نیستند که در نتیجه آن به این سادگی بتوانند کارد بران بر حنجره یکدیگر گذاشته و سر ببرند. بدون شک دایر کردن کرسی فقهی اهل سنت در میان برخی از سلفی های شیعه مقاومت هایی را بر می انگیخت اما پیروزی انقلاب اسلامی به معنای لزوم غلبه این مرام و روش در حوزه ها بود که می تواست راه را برای حضور مسالمت آمیز آراء و عقاید شیعیان در حوزه های اهل سنت نیز بگشاید.
تجربه اخیر دایرکردن بی سر و صدا و بی خبر مدرسه خوارج در قم تجربه گرانسنگی بود. خوارج جزو فرقه هایی بودند که در تاریخ اسلام از نظر اغلب فقهای سنی و شیعه خارج از اسلام شناخته می شدند. آنان همه جا را دارالکفر می دانستند زیرا بر این باور بودند که هر جا آنان حاکم نباشند دارالکفر است، خوارج امام علی و عثمان و معاویه و اصحاب جمل و اصحاب تحکیم (کسانی که به حکمیت رضا دهند) را تکفیر کرده و علی و عثمان را واجب القتل می دانستند و خلفا را لعن می کردند و در سال های اخیر جریان نئوخوارج که تعدیل شده خوارج سنتی است برای خلیفه سوم فقط در حد کاربرد رضی الله عنه انعطاف نشان داده اند ولی هنوز امام علی(ع) را سَبّ می کنند. در عین حال به دلیل اینکه عمان با دو و نیم میلون جمعیت تنها کشوری است که خوارج در آن تحت عنوان فرقه اباضیه که میانه رو شده خوارج است، اکثریت و قدرت دارند و این کشور دارای روابط حسنه ای با ایران بوده و در چند مورد میانجی حل اختلافاتی میان ایران و امریکا شده است برای نخستین بار در تاریخ شیعه، مدرسه خوارج(اباضیه) در قم بازگشایی شده و طی مراسمی با حضور نماینده عمان افتتاح و کتابخانه مفصلی حاوی منابع فقهی خوارج راه اندازی شده که منبع بزرگی برای آگاهی از عقاید و اندیشه های این فرقه مذهبی است اما چرا با وجود اینکه بیش از سه دهه است هفته وحدت جزو راهبردهای ایران تعریف شده و نماینده ایران در اجلاس سالانه مجمع افتای فقهای اهل سنت شرکت می کند و در ایران نهادی به نام «مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی» به وجود آمده است، چنین اقدامی در خصوص اهل سنت صورت نگرفته است. اگر این قبیل اقدامات انجام می شد و سازوکارهای همگرایی عملی و نظری( نه ادغام و یکی شدن) به کار بسته می شد فضایی برای رشد داعشیگری جنایت پیشه به وجود نمی آمد. هنوز دیر نیست و می توان با راه اندازی کرسی تدریس همه مذاهب (و حتی به قول مطهری مارکسیسم که مخالف مذهب است)، فضای گفتگوهای علمی را گشود تا گفتگو جانشین خشونت شود؟ امروز جریان داعش فقط قربانی نمی گیرد بلکه به یکی از علل دیگر عقب ماندگی دنیای اسلام و دنیای شرق تبدیل شده و حیثیت خاورمیانه و مردم و آیین هایش را بر باد می دهد و پیشرفت حقوق جهانی بشر را با دشواری های عظیم روبرو می سازد..