مجمع الجزایر اوین

ولی خلیلی
آسمان شماره12 شنبه30 اردیبهشت91 ص 69-68

خبرنگار روزنامه کیهان 24 بهمن 57 وقتی داشت سربالایی منتهی به زندان اوین بعد از آزاد سازی آن توسط انقلابیون را بالا می رفت درگزارش خود نوشت:« سربالایی زندان اوین را ما با اتومبیل در میان سیل خروشان علاقمند به بازدید از زندان بالا میرفتیم. محشرکبری بود. زن و مرد و خرد و کلان آمده بودند. شهری و ولایتی بودند. در زندان بسته بود. بالای اتومبیل ها چریک ها موضع گرفته بودند. یکیشان که لباس نیروی هوایی بر تن داشت با بلند گو ندا می داد:« خواهش می کنم بر گردید. اینجا امن نیست.اجازه بدهید این جا شناسایی کامل شود.آنوقت از طریق روزنامه ساعت بازدید از زندان را اعلام می کنیم.».
در زندان اوین مدتی بعد از شناسایی کامل بخش های زندان توسط انقلابیون چند روزی برای بازدید عموم بازگذاشته شد اما هنوز مدت کوتاهی از انقلاب نگذشته بود که دوباره با تغییرات جدید در ساختمان ها، استفاده از زندان اوین مجددا شروع شد و درهای زندان باردیگربسته شدند و تا به امروزدیگرهیچ گاه برای بازدید عموم بازنشدند.
اما هفته گذشته «محمد باقر قالیباف» شهردار تهران از بازشدن دوباره درهای این زندان برای بازدید عموم و تبدیل فضای آن به «فضای سبز» خبر داد. اودرجمع خبرنگاران گفت:« توافقات اولیه برای انتقال زندان اوین صورت گرفته و این منطقه به فضای سبز شهری تبدیل می شود.»
زندان اوین شناخته شده ترین زندان کشور است که همیشه بسیاری از مردم فضای آن را «ترسناک و اسرار آمیز» تصویر می کنند. خیلی از زندانیانی که مدتی را در اوین زندانی بوده اند وقتی با سوالات متعدد از فضای داخلی آن رو به رو می شوند، با طنز می گویند:« اگرمی خوای خوب اوین رو بشناسی کاری کن حداقل یک هفته مهمان اوین باشی، فقط اشتباهی هتل اوین نری.»
اوین زندانی است دربخشی از کوهپایه شمالی تهران در منطقه سعادت آباد و درکه که در حدود یک کیلومتری آن هتلی به همین نام هم وجود دارد اما فضای آن هتل چند ستاره با ساختمان بلند نما شیشه ای اش و نگهبان های کت و شلواری اش با زندان اوین بی ستاره با دیوارهای بلند سیمانی و سیم خاردارهایش و البته نگهبان های اسلحه به دست ورودی اش تفاوت های بسیار دارد. تنها تصویری که ازکنار دیوارهای زندان اوین می توان دید، دیوار بلند، برجک های نگهبانی و البته تابلوی آبی رنگ بزرگ سر در وردی است که روی آن نوشته شده:« بازداشتگاه اوین.»
«عمالدین باقی» پژوهشگر و فعال حقوق بشری و مدنی که خود چندسالی را در بخش های مختلف زندان اوین زندانی بوده است، در مورد تصور افراد در مورد اوین می گوید:« ذهنیتی که برای افراد نسبت به زندان اوین وجود دارد جای عجیبی است. وقتی از زندان اوین گفته می شود تصور می کنند آن طرف دیوار یک کلونی وجود دارد و ساختمانی به هم چسبیده بزرگ که همه در همان جا کنار هم هستند. حتی خیلی شده وقتی کسی از زندان اوین بیرون می آید، دیگران ازش می پرسند فلانی را آن جا ندیدی؟ یا فلانی چطور بود؟ در زندان اوین جا با جا فرق می کند، بخش های مختلف وجود دارد که مثل جزیره های مستقل هستند و درهرکدام گروهی خاص نگهداری می شوند، مجمع الجزاری محصور شده.»
زندان اوین مثل مجمع الجزایر است که دور یک حصار بزرگ قرار گرفته اند و از بیرون زندان تنها این حصار کلی دیده می شود اما پشت دیوار بزرگ که دور تا دور زندان اوین کشیده شده ساختمان های مختلفی وجود دارد که هر کدام از آن ها خود حصار و دیوارهای بلند دارند و جزیره های مستقل از یکدیگر هستند و تنها جاده هایی آسفالته آن ها را به هم مرتبط می کند. این زندان بزرگ که در ظاهر ساختمانی واحد است در دل خود از چندین و چند زندان دیگر جای داده با نام های متفاوت و در کنارهمه این زندان ها ساختمان های اداری، بهداری و قسمت های دیگر زندان اوین جای گرفته اند.
باقی می گوید:« بازداشتگاه ها و ساختمان های مختلف داخل زندان اوین بر خلاف تصورعمومی با یکدیگر فاصله دارند که ممکن است این فاصله از بازداشتگاهی تا بازداشتگاه و ساختمانی با ساختمان دیگر3تا 5 دقیقه و ممکن است بیشتر از این باشد.»
زندان اوین در زمان پهلوی دوم و با دستور محمدرضا شاه پهلوی ساخته شده است. ساخت آن در دهه 1340 شروع شد و در سال 1350 افتتاح شد. زندان اوین 43 هکتار وسعت دارد و قسمتی از زندان اوین کنونی که بند 2 الف و بند ویزه روحانیت در آن قرار دارد زمین آن خانه سابق «سید ضیالدین طباطبایی» یکی از مسئولان کودتای 1299، نخست وزیرو روزنامه نگار بوده است. این زندان در دوران پیش از انقلاب زندانی کاملا سیاسی بود که مستقیماً توسط ساواک اداره می‌ شد. در سال ها و دهه اول انقلاب هم این زندان همچنان زندانی سیاسی بود اما از اوایل دهه هفتاد کم کم بخش مهمی از سلول های این زندان به زندانیان جرائم مالی، اقتصادی، قاچاقچیان، متخلفان اجتماعی و بزهکاران اختصاص پیدا کرد. البته این روند از اواخر ده 70 و سال های دهه 80 باردیگرکند شد و تعدادی از زندانیان سیاسی و امنیتی کشورباردیگر دربخش هایی از این زندان نگهداری شدند. از مشهور ترین زندانیان این زندان می توان به….. اشاره کرد.
هم اکنون در زندان اوین متهمان یا محکومان مربوط به جرائم امنیتی، مالی، ویژه روحانیت، نظامیان، تصادفات، دیه و مردانی که توانایی پرداخت مهریه همسران خود را ندارند، زندانی هستند. البته هرکدام ازاین گروه ها در ساختمان و بازداشتگاهی خاص با نامی مشخص نگهداری می شوند.هر چند سازمان زندان های ایران جزو معدود سازمان هایی است که همه ساله آمار تعداد زندانیان کل کشور را به نهادهای مرتبط بین المللی اعلام می کند در حالی که گاهی کشورهای دیگری مانند آمریکا یا اعلام نمی کنند یا با تاخیر آمار رسمی خود را می دهند اما در عین حال آمار مشخصی ازتعداد زندانیان زندان اوین از سوی دستگاه های قضایی تاکنون ارائه نشده است و اوین زندانی است که تا سال 89 تعداد زندانیان مرد حاضر در آن چندین برابر زندانیان زن بود اما در حال حاضر زندانی مردانه است و تنها چند زندانی زن که دارای اتهامات امنیتی و سیاسی هستند در آن نگهداری می شوند..
نقشه، شکل و کاربری ساختمان های زندان اوین طی ده ها و سالیان مختلف استفاده از آن و در دوره های مختلف تغییرات گوناگونی کرده است. مثلا بخشی از زندان که در دورانی محل شیرینی پزی زندان بود و درکنار نانوایی جای گرفته این روزها به سالن اجرای حکم اعدام تبدیل شده است. این تغییرات کاربری را در تعداد زیادی از ساختمان های زندان اولین و حتی شکل کلی این زندان هم می توان دید. مثلا تصویری دستی که خبرنگار روزنامه کیهان در روز 24 بهمن سال 57 بعد از بازدید از زندان کشیده و در روزنامه چاپ کرده است با تصویری که کسانی که در سال های اخیر از ساختمان ها وکاربری بخش های مختلف زندان ارائه می دهند کاملا متفاوت است.
«عمالدین باقی» فعال سیاسی و مدنی می گوید:« زندان اوین دارای بخش های مختلف و بازداشتگاه های گوناگون است که مهم ترین آن ها ساختمان آموزشگاه، بند 209، بند 2 الف، بند 240، بند ویژه روحانیت، بند 350، بند نسوان، بند قرنطینه، ساختمان اداری، ساختمان بهداری، ،سالن ملاقات عمومی، حسینیه، آشپزخانه، نانوایی، استخر و منبع آب زندان است.»
زندان اوین مدیریتی متمرکزی ندارد، بخش های مختلف این زندان زیر نظر نهادهای قضایی و امنیتی مختلف اداره می شود. مثلا بند 209 این زندان زیر نظر وزارت اطلاعات و بند 2 الف آن زیر نظر اطلاعات سپاه اداره می شود و یا بخش ویژه روحانیت آن زیر نظردادگاه ویژه روحانیت است و مسئولیت زندانیان ساختمان های آموزشگاه و بند نسوان بطور کامل با سازمان زندان ها است.
زندانیان بعد از ورود به زندان اوین و عبور از اتاقک نگهبانی که در وردی زندان است، کاملا بازرسی می شوند و تمام وسایل و لوازم و پول هایی که با خود دارند را تحویل مسئولان زندان می دهند. آن ها بعد از ورود به بند لباس و وسایل اولیه مثل قاشق دریافت می کنند و بسته به نهادی که آن ها را دستگیر کرده باشد و یا برای گذران دوره محکومیت خود آمده باشند به بند و ساختمانی خاص در فضای زندان اوین منتقل می شوند. همچنین به هر زندانی کارت عابربانکی داده می شود که می تواند آن را شارژ کند و در داخل زندان با آن از بوفه زندان خرید کند. در بوفه های زندان اوین که در داخل سالن ها و بندهای عمومی جای گرفته مواد غذایی و خوردنی هایی مثل خرما و بیسکویت و تخم مرغ به فروش می رسد. البته در بندهای امنیتی افراد امکان خرید ندارند و هر چند روز یکبار یکی از نگهبانان لیستی از وسایل افراد در بند تهیه می کند و وسایل را برای زندانیان می خرد. در زندان اوین هر اتاق یک مسئول منتخب دارد، هر روز یکی از زندانیان شهردار است و در هر بند نیز یکی از زندانیان رابط با زندان بان است که به او وکیل بند می گویند.
زندانیان داخل زندان اوین بسته به اینکه در کدام ساختمان زندانی باشند و تحت نظر کدام نهاد و سازمان باشند از امکانات بهداشتی و رفاهی متفاوت برخوردار هستند. مثلا طبق گفته کسانی که پیش از این زندانی زندان اوین بوده اند زندانیان بندها و بخش های امنیتی امکانات رفاهی و هواخوری کمی دارند ولی زندانیان جرائم عمومی که در ساختمان هایی مثل آموزشگاه نگهداری می شوند از امکان هواخوری آزاد از ساعت 7 صبح تا 7 شب استفاده می کنند.
در بندهای عمومی زندان اوین تلویزیون وجود دارد و حتی هراز چندی از کانال داخلی زندان هم فیلم سینمایی به صورت سی دی برای زندانیان پخش می شود. این فیلم ها البته بیشتر «جنگی» و «اکشن» هستند. در کنار ساختمان آموزشگاه زندان اوین یک حسینیه جای گرفته که در آن مراسم مذهبی و جشن و حتی نمایش برای زندانیان برگزارمی شود. همچنین زندانیان بخش های عمومی زندان اوین امکان استفاده از تلفن عمومی و امکانات ورزشی را دارند. آن ها می توانند فوتبال و والیبال بازی کنند و زندانیان ساختمان آموزشگاه که بیشترین تعداد زندانی را دارد در تابستان می توانند به صورت محدود به استخر روباز زندان بروند. البته زندانیان بندهای امنیتی زندان از این امکانات محروم هستند. امکان تماشای تلویزون حتی در بندهای امنیتی تنها به صورت محدود وجود دارد و در مواردی محدودیت هایی هم برای استفاده از کتاب وجود دارد.
یکی از زندانیان زن زندان اوین در سال های نه چندان دور درباره خاطرات اولین ساعت های حضورخود درزندان اوین در مجله پیام امروز نوشته:« غروب یک روز بهاری، در سال نهنگ به زندان اوین اعزام شدم. مامورین من را به مسئولین زندان تحویل دادند، برگ رسید گرفتند و رفتند…. بندی که من را به آن تحویل دادند رو به سوی سربالایی تپه داشت و بعد از آن دیگر هیچ. فقط از دور سیمهای خاردار دیده می شد و مرز آزادی.»
بخش های مهم زندان اوین:
ساختمان آموزشگاه: اصلی ترین بخش زندان اوین ساختمانی چندین طبقه است که از قبل از انقلاب هم وجود داشته است وبعد از انقلاب توسعه یافته و بیش از 65 درصد زندانیان زندان اوین در آن نگهداری می شوند. این بخش بیتشر مختص نگهداری زندانیان جرائم مالی، چک، دیه و مهریه است. این ساختمان که ویژه نگهداری مردان است با حصار و دیوار از فضای عمومی زندان اوین جدا شد. در کنار این ساختمان حسینیه و استخر زندان جای گرفته است. در خروجی این ساختمان میدان گاه کوچک و جاده ای مارپیچ مشرف به شهر تهران وجود دارد.
بند 2الف: یکی از زندان های امنیتی داخل فضای زندان اوین است که در اختیار اطلاعات سپاه است و توسط آن ها ادره می شود. این بخش که چندان با ورودی اصلی زندان فاصله ندارد ولی خود حصاری مستقل دارد و از فضای اصلی زندان جدا می شود در نزدیکی زندان ویژه روحانیت جای گرفته است.
بند 209: ساختمان این بند کاملا مستقل است و با حصار از فضای اصلی زندان اوین جدا شده است. اداره این زندان در اختیار وزارت اطلاعات است. این بند در نزدیکی بند نسوان و 350 جای گرفته است.
بند ویژه روحانیت:این بند زندان اوین که ساختمانی مجزا دارد و رو به روی بند 2الف سپاه است، ویژه روحانیونی است که در دادگاه ویژه روحانیت محکوم شده اند. این بخش توسط مسئولان داده روحانیت اداره می شود و دستور مرخصی زندانیان آن هم حتی توسط این دادگاه صادر می شود.
بند نسوان: این بند مخصوص نگهداری زنان است. در این بخش زندان تعداد زیادی از کودکان هم که کسی را برای نگهداری جز مادر خود ندارد به همراه مادران خود در زندان هستند. این بند در نزدیکی ساختمان اصلی آشپزخانه، بهداری و بند 209 زندان اوین جای گرفته است.
بند 350: بند 350 زندان اوین بندی عمومی است ولی خیلی مقرارت آن شبیه بندهای عمومی مانند «آموزشگاه» نیست. این بند در گذشته بند جوانان بوده است ولی با ایجاد کانون اصلاح و تربیت و انتقال افراد زیر 18 سال از این بخش به کانون کاربری آن تغییر پیدا کرده است. در این بند بیشتر زندانیان امنیتی دوران محکومیت قضایی خود را می گذرانند.
بند 240: این بند دارای ساختمانی چند طبقه قدیمی است که بخشی از آن در اختیار حفاظت اطلاعات قوه قضاییه و بخشی از آن در اختیار سازمان زندان ها است. بخش از این زندان که در اختیار سازمان زندان ها است بیشتر برای گذران دوران محکومیت زندانیان سیاسی و همچنین تنبیه زندانیان متخلف در بندهای عمومی مثل ساختمان اموزشگاه استفاده می شود. بند 240 دارای سلول های انفرادی است. بند 240 زندان اوین بعد از دستور آیت الله هاشمی شاهرودی رئیس پیشین قوه قضاییه برای تعطیلی سلول های انفرادی مدتی تعطیل شد اما بعد از حوادث انتخابات سال 88 و حادثه کهریزک دوباره بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت.
بهداری: بهداری زندان اوین ساختمانی چند طبقه است که در آن بخش هایی مانند ویزیت، بستری، داروخانه، رادیولوژی، آزمایشگاه است.
ساختمان اداری: اولین ساختمانی است که بعد از ورودی اصلی زندان اوین جای گرفته و که در آن اتاق مدیرزندان، معاونت ها، قاضی ناظر زندان، سالن ملاقات زندانی با وکیل و بخش اجرای احکام وجود دارد.
ساختمان قرنطینه: زندانیان بعد از این که به مرخصی می روند و بر می گردند ابتدا برای اینکه با خود چیزی مثل مواد مخدر به داخل زندان نبرند به مدت 48 ساعت در بخش قرنطینه نگهداری می شوند.
سالن ملاقات ها: زندانیان داخل بخش های مختلف زندان اوین طبق قانون حق دارند تا با خانواده های خود ملاقات داشته باشند. همه ملاقات های داخل زندان اوین در سالن ملاقات ها صورت می گیرد و بخش های مختلف زندان اوین روزهایی مشخص برای ملاقات زندانیان خود با خانواده های درجه یک خود دارند. این سالن در بخش شمالی زندان جای گرفته و زندانیان از هر بخشی که در آن زندانی هستند به این سالن آورده می شوند.