درماندگی آموخته شده

عمادالدین باقی
 https://t.me/emadbaghi
* در شرایط درماندگی آموخته شده ممکن است یک گروه کوچک هم بتواند کشوری بزرگ را به انقیاد خود در آورد
*یک دلیل بروز این وضعیت، وجود بن بست ها است. بن بست ها دو واکنش در پی دارند. یکی پرخاشگرانه و دوم منفعلانه…

روزنامه سازندگی،ش272شنبه22دی1397ص3
در روانشناسی اصطلاحی وجود دارد تحت عنوان “درماندگی آموخته شده” Learned helplessness که توسط مارتین سلیگمن ابداع شده و این مفهوم می تواند توضیح دهنده پاره ای از  رفتارهای قابل مشاهده در جامعه ما باشد. این اصطلاح را می توان ازحوزه روانشناسی برای پزشکی اجتماعی که از شاخه های جدید جامعه شناسی است وام گرفت.
این پدیده “اغلب در نتیجه اعتقاد فرد مبنی بر اینکه رویدادها در کنترل او نیستند در او ایجاد می شود.
فرد وقتی احساس می کند هیچ راه خلاصی از مشکل وجود ندارد این پندار در بایگانی خاطرات وی ضبط می شود و به مرور آن را به تمام موقعیت های زندگی تعمیم می دهد”. این عارضه در انسان و حیوان رخ می دهد. برای مثال “در هندوستان بچه فیل ها را با طنابی به میله یا درخت می بندند که قادر به فرار نباشند، با بزرگ شدن تدریجی و تبدیل شدن به یک فیل کامل باز هم همان طناب نازک کودکی را به پای فیل می بندند وبا وجود اینکه با یک تکان فیل این بند پاره می شود ولی فیل که از کودکی به این وضع شرطی شده و پذیرفته که نمی تواند طناب را باز کند به اسارت گردن نهاده و حتی برای باز کردنش تلاش نمی کند”. سیلگمن در آزمایشات بعدی اش نشان داد که نزدیک به یک سوم آزمودنی های حیوان و انسان تسلیم پدیده “درماندگی اموخته شده” نمی شوند و به تلاش خود تا رسیدن به موفقیت ادامه می دهند.
در جامعه باید با تقویت امید و حس همبستگی و روش های دیگر با مقابله با درماندگی آموخته شده پرداخت که امروز در جامعه ما به وفور مشاهده می شود. نوع رفتار با زندانیان به ویژه نوع دیگرخواهانه آن از جلوه های وجود این عارضه است.
درماندگی آموخته شده در جامعه چیست؟ برای مثال وقتی جلوی چشمان مردم، فردی بر اثر حادثه ای زمین می خورد یا تصادف می کند و در حال دردکشیدن و دست و پا زدن و نیازمند کمک است اما دیگران فقط تماشاگرند و واکنشی نشان نمی دهند و کمک نمی کنند. شهروندان هر روز کودکان و زنانی را می بینند که در چهارراه ها و خیابان ها به تکدی گری و یا دستفروشی مشغولند. از مشاهده این صحنه به ویژه کودکان و از اینکه کرامت انسانی آنها پایمال و تحقیر می شوند رنج می برند. وقتی شهروندان کاری از دستشان برنمی آید و ازطرفی با وجود عاجز بودن از حل مشکل اگر پیوسته رنج ببرند دچار آسیب های روانی و جسمی می شوند ناگزیر از انطباق با شرایط و کنار آمدن با آن می شوند و اراده ای برای حل مسئله نشان نمی دهند. وقتی افرادی به حق یا به ناحق در زندانند اما غالب افراد جامعه دغدغه آنها را ندارند و و برای کمک به آنان نمی کوشند و….
انبوه تجربیات منفی مانند اینکه احتمال دارد نمایش باشد، فریب باشد، ریسک داشتن، گرفتار شدن به دست پلیس، هزینه کردن، و….که افراد دیده یا شنیده اند، همراه با یک یأس فلسفی که می گوید “آخرش چی؟ بعدش چه؟..” و همراه با یک نسخه درونگرایانه” تو برو خود را باش”، همگی بدون اندیشیدن به انها و تحلیل کردن، در یک کنش خلاصه می شود” درماندگی آموخته شده”.
وضعیت امروز که در کلمات و نگرانی ها و پرسش های افراد جلوه گر می شود را می توان شاهدی بر وقوع این پدیده دانست. برای مثال عمومی ترین پرسش این است که “چه باید کرد”. هر جا می رویم همه می پرسند “چی می شه؟”. گرچه از منظر فلسفی این دیرپاترین پرسشی است که از حکمای باستان تاکنون وجود داشته و هزاران سال است بشر در پی پاسخش بوده و با وجود اینکه اصل پرسش همیشه پابرجا بوده ولی در هر زمانی پاسخ مناسب خود را گرفته است اما از منظر آسیب شناسی اجتماعی. این پرسش، مهم و نمادین و گاهی بیانگر یک درماندگی است. افراد همه با هر مذهب و آیینی احساس می کنند باید راه نجاتی باشد ولی چگونه و کجا و کی؟
پس ازحمله مغول به ایران، رایج ترین پاسخ جامعه به آن، درماندگی بود. رواج تصوف. نوعی سازش با درماندگی و هم معلول آن و هم تداوم بخش آن بود. هرچند جامعه درمانده هم در کمین فرصت برای تحولات غیرمنتظره است چنانکه همان صوفیان هم نیرومندترین و زیر و زبرکننده ترین جنبش های سیاسی ایران را راه انداخته اند که جنبش سربداران و صفویه که هر دو منجر به تشکیل حکومت شد نمونه ان است.
یک مرحله پیش از مزمن شدن “درماندگی آموخته شده” این است که به قول امام علی(ع): وَ لاَ نَتَخَوَّفُ قَارِعَهً حَتَّي تَحُلَّ بِنَا (به جایی رسیدیم که از بلايي، تا بر سرمان نيامده، نمي ترسيم).
رخوت، انفعال و درماندگی در این شرایط، حیرت آور است. مردم تماشاچی اند. مردم دیگر تحریک نمی شوند، احساسی ندارند. نه به وطن، نه جان دیگران. در دل شان اندوهگین می شوند و در سکوتِ دل خویش حتی می گریند اما واکنشی ندارند و سرد و تماشاچی از کنارش می گذرند. در این شرایط ممکن است یک گروه کوچک هم بتواند کشوری بزرگ را به انقیاد خود در آورد یا یک امپراطوری مانند ناپلئون را به زیر کشیده و تصرف کند.
“ناپلئون در قرن هجدهم سراسر اروپا را به تسخير درآورد و همه دولت ها و ملت ها تسليم او شدند اما تحميل عقيده اش به کشور و ادامه آن بدون رضايت عمومي موجب شد همان مردمي كه او را حمايت مي كردند و به دولت او قدرت و برتري بخشيدند در پشت هياهوهاي حكومتي مبني بر عشق مردم به حكومت كه حاكمان را مي فريبد نوعي رويگرداني پديد آيد. روزي كه ستاره اقبال او غروب كرد و شكست خورد و ارتش هاي فاتح وارد فرانسه شدند، مردم پاريس كه تا همين چندي پيش فاتح جنگ ها بودند در آرامش و خونسردي در كنار خيابان ها فقط تماشاگر ورود قواي بيگانه به شهر بودند و با بي تفاوتي از كنار آن مي گذشتند” و به این وسیله امپراطوری او دود شد و به هوا رفت چیزی که خودش هم در اریکه قدرت فکرش را نمی کرد.
یک دلیل بروز این وضعیت، وجود بن بست ها است. بن بست ها دو واکنش در پی دارند. یکی پرخاشگرانه و دوم منفعلانه. این واکنش ها در حیوان و انسان مشابه است چون غریزی است و ریشه در غریزه بقا دارد. برای مثال وقتی گربه ای را در موقعیت خطر قرار داده و در کُنجی می اندازید و راه فرار را به رویش مسدود می کنید پنجه می کشد و قدرتش دهها برابر می شود و حمله می کند اما اگر باز نتیجه نگرفت مبتلا به درماندگی آموخته شده و تسلیم می گردد. در زندگی اجتماعی بن بست ها این است که فرد ناراضی از وضع موجود و در شرایط فقدان الترناتیو مانند کسی است که جلویش درنده ها و پشتش پرتگاه قرار دارد فقط منتظر است یک امداد غیبی یا از آسمان به کمکش بیایند. این بدترین وضعیت در جامعه است.
خودآگاهی جامعه به بروز این پدیده و پیامدهای ویرانگر آن و شوک های بیدارگر، همراه با فربه سازی امید، از راه های دریدن خواب و رخوت ناشی از آن است.
کانال گفتارهای باقی
 https://t.me/emadbaghi
اینستاگرام   emadeddinbaghi
وبسایت www.emadbaghi.com
فیس بوک         Emadbaqi@