بی اعتنایی به افکار عمومی موجب زوال و سقوط نیروی سیاسی است

روزنامه اعتماد، شماره ۳۱۲۰، یکشنبه 9 اذر1393 ص1 و 7 ، سیاست نامه
http://www.etemaad.ir/Default.aspx?NPN_Id=23&pageno=7
روزنامه اعتماد عنوان زیر را برگزیده است:
عمادالدين باقي در گفت‌وگو با «اعتماد»:روحاني افكارعمومي را خوب مي‌فهمد.
پرونده‌هاي مختومه نشده مي‌تواند بر افكارعمومي تاثير بگذارد
(عبارت هایی که داخل پرانتز گذاشته شده در روزنامه حذف شده اند)
عاطفه شمس / توجه به افكارعمومي و بررسي آن در همه جوامع مقوله‌يي بااهميت و انكارنشدني است. مي‌توان گفت توجه به مفهوم افكارعمومي پيشينه‌يي به قدمت تاريخ دارد اما در ادبيات سياسي ايراني بررسي قدرت افكارعمومي، به عنوان يك بحث جديد و اغلب تئوريك مطرح شده است. در گفت‌وگويي كه با عمادالدين باقي، روزنامه‌نگار و تاريخ پژوه، داشتيم با مترادف دانستن «حافظه جمعي» و «تاريخ افكار عمومي» تاكيد كرد كه درخت افكارعمومي ريشه در زندگي واقعي تك تك شهروندان و قضاوت آنها درباره مسائل گوناگون دارد و همين قضاوت حافظه جمعي است كه مهم‌ترين اثر را بر كاركرد افكار عمومي مي‌گذارد.
همان طور كه مي‌دانيد در تعريف مفهوم افكارعمومي، اجماعي وجود ندارد و در توصيف و تحليل اين مفهوم همواره با ديدگاه‌هاي متفاوتي مواجه هستيم. تعريف شما از مفهوم افكارعمومي چيست؟
در ابتدا لازم می دانم به این نکته اشاره کنم که در جامعه ما و به خصوص در مطبوعات و فضای مجازی کلمات و اصطلاحات زیادی هستند که با آنها خیلی عامیانه برخورد می¬شود. به این معنی که بسیاری از این کلمات مثل «شهروند»، «جامعه مدنی»، «سیاست»، و ده¬ها مورد دیگر یک مفهوم لغوی و یک مفهوم علمی و اصطلاحی دارند، یکی از این کلمات «افکارعمومی» است که در جامعه بیشتر با مفهوم لغوی آن آشنا هستند و خیلی¬ها تصور می¬کنند همین که معنی لغوی آن را می¬دانند لابد مفهوم واقعی و علمی آن را هم می¬شناسند در حالیکه شما ممکن است به لحاظ لغوی بتوانید با یکی دو کلمه برابرگزینی کنید اما آن مفهوم علمی را بیان کردن گاه مستلزم چندین صفحه شرح و توضیح است. در واقع این اصطلاحات یک پیشینه دارند، ادبیات علمی خاص خود را دارند اما در جامعه ما کلماتی که به کار می¬برند لزوما مبتنی بر دانش یا پژوهش یا اطلاع از ادبیات موضوع نیست.
هرچند افکارعمومی در ایران بحث جدیدی است اما از دوره «آلکسی دوتوکویل» به بعد و در طول این 200 سال راجع به افکارعمومی کتاب¬های زیادی نوشته شده است. به همین دلیل در روزنامه نمی¬توان زیاد وارد بحث تخصصی و گسترده راجع به این موضوع شد، اما در حال حاضر نکته مهم در بحث ما درباره تعریف افکارعمومی این است که گرچه نظریات بسیار زیادی مطرح شده است اما تعریف افکارعمومی بسته به میزان توسعه یافتگی و دموکراتیک بودن یا غیردموکراتیک بودن جوامع می¬تواند متفاوت باشد، چون اساسا بسته به شرایط و میزان دموکراتیک بودن جامعه، افکارعمومی هم چهره های گوناگونی به خود می¬گیرد.
مستقل از اینکه ما افکارعمومی را در چه بستر و جامعه ای و با چه شرایطی بررسی می¬کنیم، می توان گفت به طور انتزاعی افکارعمومی پدیده ای جمعی و مجموع افکار مردم است، افکارعمومی چیزی فراتر از افکار تک تک افراد جامعه است. بعضی ها افکارعمومی را از سطح فرد بالاتر می¬برند و نگاه جمعی¬تری به آن می¬اندازند. «چارلز هورتون کولی» افکارعمومی را به عنوان یک نوع سازمان اجتماعی می¬شناسد. من درمورد افکارعمومی تعبیری که «هابز» راجع به قدرت به کار می¬برد، تعبیر «لِویاتان»را به کار می برم. او می گوید لِویاتان قدرت و سیاست، من می گویم لِویاتان افکار عمومی. لِویاتان به معنی هیولاست، هیولای دولت. می¬خواهد بگوید دولت قدرت و هیبتی دارد که بر روابط اجتماعی سلطه پیدا می کند. افکارعمومی نیز در دنیای امروز تقریبا یک لویاتان است، ممکن است واژه هیولا در جامعه ما بد تعبیر شود اما درواقع امروزه افکارعمومی یک لویاتان شده است؛ یعنی خودش مثل یک قدرت است مثل دولت است که «کولی» آن را به سازمان اجتماعی تعبیر می¬کند.
ولی نکته جالب این است که یکی از ضعف¬های ¬بزرگ دولتمردان وسیاستمداران ما بیگانگی با مفهوم و ساخت افکارعمومی است. یعنی فکر می¬کنند همین که لغوی کلمه را می دانند عمق آن را هم می¬ شناسند، در حالی که افکار عمومی گرچه همواره وجود داشته اما امروزه یک پدیده مدرن و محصول ارتباطات است. مسئله افکار عمومی فقط یک مسئله جامعه شناختی نیست یک مقوله اندیشگی هم هست زیرا باور به افکار عمومی و چگونگی برخورد با آن برخاسته از یک سیستم فکری است. (برای مثال چند سال پیش یکی از حضرات در تلویزیون در یک برنامه آموزشی مذهبی در تعریف امامت و ولایت فقیه می گفت اگر هزاران صفر را هم کنار هم بچینید حاصل جمع آنها می شود صفر و مجموع این صفرها هیچ اثری ندارند اما همین که عدد یک کنار آنها گذاشته شود تمام این صفرها ارزش پیدا می کنند و تبدیل به قدرت بزرگی می شوند. او از این مثال استفاده کرد تا بگوید افراد چیزی جز مجموعه صفرها نیستند و اگر ولایت فقیه کنارشان قرار گیرد هویت پیدا می کنند و به یک قدرت تبدیل می شوند. این قرائت از امامت با نصوص دینی در تضاد است) در این سیستم فکری دیگر افکار عمومی معنا نمی دهد. در بحث افکار عمومی فردیت و اصالت فرد یک پیشفرض است و جامعه از شهروندان یعنی از افراد مستقل و دارای هویت و شخصیت تشکیل شده است. نه اینکه جامعه مجموعه ای از صفرها باشد. به همین جهت است که معتقدم بحث افکارعمومی فقط یک بحث جامعه شناختی نیست بحث اندیشه¬گی هم هست. یعنی با یک سیستم از باورها و عقاید نمی¬توان افکارعمومی را توضیح داد. ببینید در رابطه با کسانی که سیستم فکری داعشی دارند افکارعمومی دیگر معنی نمی¬دهد، افکارعمومی مبتنی بر فرض گرفتن اصالت و اعتبار و فردیت است.
نقش نخبگان و روشنفكران در افكار عمومي چيست؟
افکار عمومی ممکن است دنباله روی از توده را بیاورد و بر این اساس بدیل اش را نخبگان معرفی کنند که در عمل تبدیل به نخبگان حاکم می شود یعنی همان نظام اریستوکراسی و استبداد گروهی اما با وجود اینکه هم ابتنا بر پالیتی مفسده دارد هم افکار عمومی اما قطعا تالی فاسد اتکاء به افکار عمومی از هرگزینه دیگری کمتر است بخصوص که معدل نخبگان موجود در میان جامعه و افکار عمومی بیش از هر حزب یا گروه یا دولت است. افکار عمومی هم اشتباه می کند اما کمتر از دولت و ارگان های وابسته اش.
اما اصولگرایان مخالف دموکراسی و اتکای به افکار عمومی استناد می کنند به اینکه قران می گوید «اکثرهم لایعقلون». اتفاقا عده ای از مخالفان هم به همین استناد می گویند اسلام مخالف دموکراسی است؟
در این زمینه در کتاب «گفتمان های دینی معاصر» مفصلا بحث کرده و مستنداً نشان داده ام که منظور از این آیه اکثریت مردم نیست بلکه اکثریت حق پوشان بوده است.
*به اعتقاد شما با توجه به شرایط کنونی جامعه و تفاوت¬هایی که در دیدگاه¬ها مشاهده می¬شود، ما باید از افکارعمومی حرف بزنیم یا از افکارهای عمومی؟ یعنی افکار عمومی را باید پدیده¬ای واحد در نظر بگیریم یا پدیده¬ای چند وجهی؟
ببینید از افکار عمومی در دو سطح «تعریف» و « تحقق یا تعیُّن» یا دو سطح «انتزاعی» و «انضمامی» سخن می گوییم. وقتی می¬خواهیم راجع به افکارعمومی به شکل تعین یافته بحث کنیم یعنی دیگر باید از سطح انتزاعی خارج شده و در سطح انضمامی بحث کنیم. افکارعمومی در مرحله تحقق معمولا پیرامون یک موضوع جزیی و خاص تبلور پیدا می¬کند. مثلا اسیدپاشی اصفهان که رخ می¬دهد افکارعمومی پیرامون آن شکل می¬گیرد. افکارعمومی نمی¬تواند پیرامون مسایل خیلی کلی و نامعین شکل بگیرد. به طورمثال یک موضوع خاص مثل رد وزرای پیشنهادی، در جامعه یک واکنش ایجاد می¬کند و این یعنی شکل گیری افکارعمومی پیرامون یک موضوع مشخص. یا مثال¬هایی مثل اعدام یک فرد یا حادثه قتل در میدان کاج که در فضای مجازی انعکاس زیادی پیدا می¬کنند. البته اینها مصادیقی است که در جامعه ما بیشتر دیده می¬شود وگرنه افکارعمومی ممکن است پیرامون یک موضوع جزیی مثل آلودگی هوا و سایر مسائل محیط زیستی یا خیلی از موضوعات اجتماعی دیگر نیز شکل بگیرد. به طورمثال اتفاقی که در تونس افتاد و افکارعمومی پیرامون آن حادثه جزیی شکل گرفت ماجرای «محمد بوعزیزی» بود، دستفروشی که وقتی مأموران شهرداری با او برخورد کردند اقدام به خودسوزی کرد. آنجا افکارعمومی پیرامون یک شخص دستفروش شکل گرفت اما بعد از شکل گرفتن می¬تواند ابعاد وسیعی پیدا کند. بنابراین بحث افکارهای عمومی را می¬توان اینگونه توضیح داد که ما تبلورها و تجلی¬های مختلف از افکارعمومی در موضوعات مختلف داریم. در واقع افکارعمومی پدیده ای واحد است. ممکن است تفاوت¬هایی در دیدگاه¬ها و سلایق وجود داشته باشد اما به طور مشخص پیرامون موضوعی خاص و جزیی شکل می¬گیرد. به طور مثال انتخابات که پیش می¬آید موضوع مشخص و مقصود انتخاب رییس جمهور یا نماینده مجلس و… است. اینجا افکارعمومی معمولا شکل می¬گیرد اما تفاوت در سلایق و دیدگاه¬ها همچنان وجود دارد.
*باتوجه به اينكه افكارعمومي عنصر حاكم بر تغيير رفتار گروه‌هاي مختلف اجتماعي است چگونه مي‌تواند اين تاثيرگذاري را اعمال كند؟ درواقع چگونه مي‌تواند به خواسته‌هاي خود پيرامون يك موضوع دست يابد؟
افکارعمومی ویژگی¬های مهمی دارد. یکی از این ویژگی ها این است که افکار عمومی را گاهی اوقات می توان با تسامح حافظه عمومی هم تعبیر کرد. هرچند افکارعمومی معمولا به آن چیزی اطلاق می¬شود که فعلیت دارد، یعنی اکنون در جامعه جریان دارد اما معمولا آن چیزی که افکارعمومی را شکل می دهد بعداً وارد حافظه جمعی می شود. به این معنی که حافظه عمومی همان تاریخ افکارعمومی است، لذا بسیاری از مسایل هستند که در افکارعمومی به بایگانی سپرده می شوند اما پاک نمی شوند. درواقع کارکرد افکارعمومی نمی¬تواند بی¬رابطه با حافظه جمعی یا همان تاریخ افکارعمومی باشد.( این را داخل پرانتز بگویم سال79 که ما بازداشت شده بودیم آقای مرتضوی می-گفت شما فکرمی¬کنید ما می¬ترسیم شما را بازداشت کنیم اما تجربه نشان داده شما را که می¬گیریم چندروزی سروصدایی می¬شود و بعد همه فراموش می¬کنند. این تصور، تصوری است که بین خیلی از سیاستمداران وجود دارد، که فکر می¬کنند اگر مسئله ای در اثر موضوع¬های جدیدی که به وجود می¬آید فراموش می¬شود یعنی دیگر تمام شده است. بعضی¬ها فکر می¬کنند با پاک کردن صورت مسأله¬ آن موضوع فراموش خواهد شد. اما وقتی در جامعه ای پرونده های مختومه نشده زیادی وجود داشته باشد، می¬تواند بر کارکرد افکارعمومی تأثیر بگذارد. به طورمثال وقتی ماجرای قتل¬های زنجیره ای پیش می¬آید ممکن است شما به ظاهر آن را مختومه اعلام کنید اما درواقع این موضوع وقتی به شکل واقعی تمام خواهد شد که وجدان عمومی اقناع شود که این پرونده به فرجام خود رسیده است. یا در مسأله حمله به کوی دانشگاه یا در ماجرای ستاربهشتی ممکن است ما از نظر قضایی پرونده را مختومه کنیم و مسیر قضایی آن را هم درست طی کنیم اما مهم این است که آیا در افکارعمومی این پرونده مختومه شده است یا نه.
انباشته شدن این موضوع¬های مختومه نشده که افکارعمومی را قانع نکرده است می¬تواند به کارکرد افکارعمومی شکل¬های متفاوتی ببخشد و به آن شکل رادیکال یا اصلاحی بدهد. به دلیل اینکه به درجاتی که این مسایل برای افکارعمومی حل شده باشد میزان اعتماد افکارعمومی بالا می¬رود و یا پایین می¬آید.) یکی از دلایلی که به افکارعمومی در دنیا اهمیت داده می¬شود همین است که معتقدند اگر بتوان افکارعمومی را نسبت به موضوعی که رخ داده است قانع کرد این جزء پرونده¬های مختومه می¬شود. یک¬سری تضادها و پرونده¬های مختومه نشده می تواند افکارعمومی را به گونه ای شکل دهد که دیگر نتوان آن را مدیریت کرد.
نکته دیگر این است که برخی تصور می¬کنند از طریق یک رسانه اثرگذار می¬توان افکارعمومی را ساخت. به همین دلیل به طورمثال صداوسیما شبکه های مختلفی را راه¬اندازی می¬کند برای تأثیرگذاری بر افکارعمومی و مقابله با پدیده ماهواره، اما چقدر در این امر موفق بوده است؟. این به خاطر فهم اشتباه از افکارعمومی است و توجه نکردن به این موضوع که افکارعمومی یک پدیده فعال و خلاق است نه یک پدیده منفعل. به طور مثال حادثه ای رخ می¬دهد مانند آنچه سال 88 اتفاق افتاد و رسانه سراسری به نحوی آن را پوشش می¬دهد اما به هرحال افکارعمومی هم قضاوت خود را خواهد داشت. چراکه بخشی از آن وجدانی است، سراسر پژوهشی نیست. این نیست که افکارعمومی کتاب بخواند و قضاوت کند.
(اگر بخواهم یک مثال امروزی¬تر بزنم؛ اکنون که با مسأله ای به نام داعش مواجه هستیم اگر حتی کنگره علیه آن برگزار کنیم، بازهم قضاوت افکارعمومی فقط بر مبنای این اقدام ما شکل نمی¬گیرد و این یکی از متغیرهای داوری است. افکارعمومی قضاوتش این است رفتاری که من اکنون انجام می-دهم با رفتار داعش چه شباهتی دارد؟ منطق من با منطق داعش چه تفاوت و شباهتی دارد؟ به طورمثال انسانیت و کرامت انسانی مستقل از عقیده انسان چه جایگاهی در اندیشه ما دارد؟ افکار عمومی این را قضاوت می¬کند. اگر قضاوت کند که داعشیات ذهن من زیاد است حتی اگر کنگره هم علیه آن برگزار کنم خیلی اثر نمی¬گذارد. درواقع این تصور از افکارعمومی اشتباه است که ما می-توانیم یکجانبه به افکارعمومی شکل بدهیم).
*با فرض اينكه موضوعات مختومه نشده‌يي در جامعه وجود دارد، افكارعمومي چگونه مي‌تواند در نتيجه آن اثرگذاري كند؟
(چندماه پیش مقاله ای به یک فصلنامه علمی فرانسوی ارایه دادم با عنوان “افکارعمومی و مجازات اعدام در ایران” البته هنوز ترجمه آن را در داخل کشور منتشر نکرده ام. آنجا قسمتی از بحث من همین بود که افکارعمومی چه نقشی می¬تواند داشته باشد) من برمی¬گردم به همان تعریفی که در ابتدای بحث از افکارعمومی بیان کردم، که افکارعمومی بسته به شرایط مختلف و میزان دموکراتیک یا غیردموکراتیک بودن جوامع شکل¬های مختلفی به خود می¬گیرد. موضوع اصلی که کمک می¬کند افکارعمومی به خواسته¬های خود برسد وجود جامعه مدنی است. سازمان¬های جامعه مدنی مثل انجمن ها، بخش های فکری-فرهنگی مثل دانشگاه¬ها و حوزه ها، تجمعات مردمی، مطبوعات و رسانه¬ها. اینها چهره¬های مختلف افکارعمومی هستند و اکنون در جامعه ما هرکدام از اینها با مشکلاتی مواجه هستند. جامعه مدنی نمی¬تواند نماینده افکارعمومی باشد چون به شدت ضعیف شده است و خیلی از نهادهای مدنی تعطیل شده اند. از چهره¬های دیگر افکارعمومی انتخابات، مطبوعات و پیامک¬ها و تجمعات اتفاقی است. آمار شرکت کنندگان و شرکت نکردگان در انتخابات و نامزدی را که برمی گزینند شاخص خوبی برای سنجش افکار عمومی است. در مورد مطبوعات با این شمارگان محدود در جامعه ما قدرت اثرگذاری شان هم کم می¬شود، شما ببینید در ژاپن به ازای هر نفر تقریبا یک و نیم نسخه روزنامه منتشر می¬شود اما در ایران به ازای هر چندنفر یک روزنامه وجود دارد. اینها همان ابزار افکارعمومی هستند که می¬توانند افکارعمومی را در جامعه پیش ببرند و وقتی ضعیف عمل کنند قدرت اثرگذاری¬شان هم محدود می¬شود.
* به اعتقاد شما کارکردهای افکارعمومی و قدرت و دانش آن درمقایسه با دوره اصلاحات چه تفاوتی کرده است؟
باید توجه داشت افکارعمومی تجربیات دوره اصلاحات و دوره جدید و دوره بین این دو را پشت سر گذاشته است و مسلما این تجربیات باعث غنی¬تر شدن افکارعمومی شده است. اما واقعیت این است که در دوره اصلاحات چون اشکال افکارعمومی که قبلا ذکر کردم مثل نهادهای مدنی، مطبوعات، تشکل ها، تجمعات و حوزه های فکری فرصت بالندگی بیشتری داشتند طبیعتا افکارعمومی بیشتر تبلور پیدا می¬کرد و شکل منطقی¬تر و قابل پیش¬بینی¬تری داشت. اکنون تبلور افکارعمومی یک مقدار غیرقابل پیش¬بینی شده است و این می¬تواند از دید مدیریتی مشکلاتی ایجاد کند. به طورمثال وقتی آقای پاشایی فوت می¬کند هیچ¬کس تصور نمی¬کند چنین واکنش اجتماعی به وجود بیاید و همه غافلگیر می¬شوند. در فقدان جامعه مدنی همیشه امکان اینکه افکارعمومی در اشکال غیرقابل پیش-بینی تبلور بیابد خیلی بیشتر می¬شود. فرق امروز با دوره اصلاحات هم همین است، در دوره اصلاحات فرصت اینکه افکارعمومی به شکل قانونمند تجلی کند خیلی بیشتر بود.
* رییس جمهوری در صحن مجلس و در سخنانی پیرامون عدم رأی اعتماد نمایندگان به وزرای پیشنهادی علوم، گفتند که این مسأله را به افکارعمومی واگذار می¬کنند. منظور دکتر روحانی از قضاوت افکار عمومی به طور مشخص چه بود و ایشان چه انتظاری از افکارعمومی دارند؟
من نمی¬توانم بگویم دقیقا در ذهن ایشان چه می¬گذرد اما استنباطم این است که ایشان اولا افکارعمومی را به خوبی می¬فهمد و بهترین دلیل برای آن هم انتخابات 92 است. چندماه قبل از انتخابات هیچ¬کس احتمال پیروز شدن ایشان را نمی¬داد و جالب است بدانید من هم از چهره¬های شاخص اصلاحات و هم جریان اصول¬گرایی شنیده بودم که بین نامزدها دکترروحانی تنها کسی است که به دلیل روحانی بودن رأی نمی¬آورد و تقریبا تصور غالب این بود که ایشان هیچ شانسی ندارد. اما ایشان چون مسأله افکارعمومی را به خوبی می¬شناخت، در مناظره¬ها توانست روی نقاطی دست بگذارد که مورد توجه افکارعمومی بود. از این جهت معتقدم وقتی در مجلس بیان می¬کند که داوری را به افکارعمومی می¬سپارد در واقع از همان فنی استفاده می¬کند که در بحبوحه انتخابات استفاده کرد. جدا از اینکه چه چیزی در ذهن دکترروحانی درمورد افکارعمومی می¬گذرد، واقعیت این است که هر کسی که کمترین آشنایی را با مفهوم افکارعمومی داشته باشد می¬داند که هر جریان و نیروی سیاسی که به افکارعمومی بی¬اعتنا باشد حتما در سراشیبی سقوط می¬افتد چون با جامعه بیگانه می-شود. بی اعتنایی به افکار عمومی موجب زوال نیروی سیاسی است. آقای روحانی هم به این نکته توجه دارد و معتقد است اگر مردم او را به خاطر مطالباتی که داشته¬اند از بین گزینه¬های موجود انتخاب کرده¬اند به خاطر مطالبات¬شان و برنامه¬های آن فرد بوده است و نه به خاطر شخص آقای روحانی یا شخصیت او. بنابراین هرکسی بخواهد دولتی را که برای تحقق این خواسته¬ها، که بخشی از آن حقوق شهروندی، بخشی از آن آزادی حوزه عمومی و بخشی از آن آزادی علمی است و وعده-هایی که داده است و در جهت تحقق آنها می¬کوشد، محدود کند، به تقابل با افکارعمومی برخاسته است. و درواقع دکتر روحانی سعی دارد به طرف مقابل بگوید که شما دارید به سمت انزوا حرکت می¬کنید. این نکته برمی¬گردد به تعریف افکارعمومی. افکارعمومی را نه تلویزیون تشکیل می¬دهد و نه این چند نماینده مجلس و نه حتی فضای مجازی. افکارعمومی همان جامعه واقعی است. درخت افکارعمومی ریشه در ذهن و جان و زندگی عینی تک تک شهروندان دارد و این شهروندان هستند که قضاوت می¬کنند. بنابراین جایگزین کردن یا باور¬کردن یا باوراندن سلیقه یا سیطره و عقاید یک گروه یا طیف خاص به جای افکارعمومی، هم به تقابل با افکارعمومی و هم به سقوط آن نیروی سیاسی می¬انجامد.
یکی از راه¬هایی که می¬توان به افکارعمومی کمک کرد که بتواند بفهمد چه باید بکند اطلاع رسانی است. مطبوعات باید بتوانند اطلاع رسانی کنند. به طورمثال اسامی نمایندگانی که رأی منفی می-دهند یا کارنامه فعالیت نمایندگان در رابطه با مسایل حقوق بشری را منتشر کنند. اینکه نمایندگان چقدر به مسایل حقوق بشر، به مسأله زندان¬ها و به حقوق شهروندی توجه کرده اند. وقتی این اقدام-ها صورت بگیرد به افکارعمومی کمک می¬کند و به همین دلیل است که نقش روزنامه¬ها در بحث افکارعمومی مهم می¬شود.
* فکر می¬کنید رسانه¬ها و به خصوص روزنامه¬ها چقدر بر افکارعمومی تأثیر¬گذار بوده¬اند؟ آیا در جامعه ما روزنامه¬ها توانسته¬اند نقش خود را در رابطه با افکارعمومی به خوبی ایفا کنند؟
این بحث ارتباط روزنامه¬ها و افکارعمومی مقوله پیچیده¬ای است. با توجه به اینکه روزنامه رسانه ای متعلق به عصر ارتباطات یکسویه است. یعنی دورانی که یک عده پیام¬ساز و بقیه پیام¬گیر بودند، یک عده فعال و بخش وسیعی از جامعه گیرنده و منفعل بودند. اما اکنون ما وارد دوره ای شده ایم که دوره رسانه¬های دوسویه است. شرایط کنونی مثل قبل نیست که مردم جلوی تلویزیون زانو می¬زدند و یا روزنامه می¬خواندند و ارتباط یکسویه بود. اکنون ارتباطات دوسویه و چندسویه است به همین دلیل نوع ارتباط افکارعمومی با رسانه¬ها هم خیلی تغییر کرده است. الان می¬توان گفت که شاید در دوره¬ای روزنامه¬ها اثرگذار و هدایتگر بودند یعنی در شکل دهی به افکارعمومی نقش مهم و اصلی را داشتند اما اکنون در دوره¬ای هستیم که رسانه¬ها و مطبوعات همان¬قدر که بر افکارعمومی تأثیر می-گذارند از افکارعمومی تأثیر می¬گیرند و این یک رابطه دوسویه است. دیالکتیکی وجود دارد که یک مقدار این مناسبات را پیچیده می¬کند. می¬توان گفت رسانه¬ها و روزنامه¬ها افکارعمومی را بیان می-کنند و تنها این نیست که آن را شکل دهند.
یکی از کارکردهای رسانه¬ها این است که زبان مردم هستند و افکارعمومی را منعکس می¬کنند و یکی دیگر از کارکردهای¬شان این است که می¬توانند از طریق اطلاع رسانی در شکل دادن به افکارعمومی مؤثر باشند. این درواقع معنای رابطه دوسویه بین آنها است.
*یکی دیگر از کارکردهای رسانه¬ها به خصوص روزنامه¬ها را می¬توان هدایتگری افکارعمومی دانست. بعد از انعکاس افکارعمومی و شکل دادن به آن، رسانه¬ها و به طور خاص روزنامه¬ها چقدر می¬توانند هدایتگر آن باشند؟
برای پاسخ به این سؤال من دوباره بر بحث دموکراتیک و یا غیردموکراتیک بودن جوامع تأکید می-کنم. وقتی روزنامه مصونیت و قدرت داشته باشد طبعا نقش آن در شکل دهی به افکارعمومی پررنگ¬تر می¬شود. به طور مثال در آمریکا با وجود اینکه این کشور در اوج جنگ با عراق و افغانستان بود، روزنامه واشنگتن پست ماجرای شکنجه در زندان ابوغریب را افشا کرد و به فاصله نزدیکی همین روزنامه¬ها و رسانه¬ها شکنجه¬های گوانتانامو را مطرح کردند و این تبدیل به یک زلزله سیاسی در آمریکا شد. این آزادی عمل به این دلیل است که هیچ قانونی برای توقیف رسانه وجود ندارد و معتقد هستند اگر رسانه ای یا کسی جرمی مرتکب شد آن فرد باید به صفت حقیقی خود مجازات شود و نمی¬توان سازمانی را نابود کرد. به علاوه اینکه روزنامه¬ها مصونیت دارند و به عنوان رکن چهارم دموکراسی شناخته می¬شوند و هیچ مقامی نمی تواند آنها را توقیف کند. این می¬تواند اثرگذار باشد و کل نظام سیاسی را به چالش بکشد. اگر در جامعه¬ ای روزنامه به خاطر چاپ مطلبی توقیف شود و کل سازمان آن فرو پاشیده شود نمی¬تواند بر شکل دهی افکارعمومی اثرگذاری لازم را داشته باشد. اینکه شما می¬پرسید روزنامه¬ چقدر می¬تواند نقش هدایتگری و اثرگذاری داشته باشد بستگی به میزان قدرت رکن چهارم دارد.
در واقع مطبوعات ما هم از ضعف¬های درونی رنج می¬برند و هم از مشکلات بیرونی. ضعف¬های درونی-شان مربوط به یک¬سری مشکلات حرفه ای است. ما حتی اگر از نظر شرایط سیاسی در یک جامعه دموکراتیک ایده¬آل و حتی از سوییس هم جلوتر بودیم، اما واقعیت این است که بسیاری از مطبوعات ما از ضعف¬های درونی جدی رنج می¬برند. به لحاظ حرفه ای مشکلاتی دارند که این خود یکی از دلایل کاهش دهنده اثرگذاری¬شان است. یک¬سری مشکلات بیرونی هم دارند، شرایطی که از بیرون به آنها تحمیل می¬شود و نمی¬گذارد مطبوعات نقش¬شان را ایفا کنند. با این حال شاهد هستیم که با وجود محدودیت¬های درونی و بیرونی هنوز هم روزنامه¬ها می¬توانند اثرگذار باشند. در جریان¬های مختلف می¬بینیم روزنامه¬ها با همین قامت نحیف و حال نزارشان توانسته¬اند جریان ¬ساز باشند و این به خاطر کارکرد اطلاع رسانی آنها است. یعنی اطلاع رسانی به هرحال تأثیر خود را بر افکارعمومی می¬گذارد. البته در کنار روزنامه¬ها، فضای مجازی و رسانه¬های دیگری هم هستند که به این اثرگذاری کمک می¬کنند. اما حتی در بدترین شرایط هم اگر روزنامه¬ها وظیفه حرفه ای خود را درست انجام دهند می¬توانند همچنان اثرگذار باشند.
* اینکه شمارگان روزنامه¬ها در کشور ما بسیار محدود است و به ازای هر چندنفر یک نسخه روزنامه وجود دارد نکته قابل تأملی است، اما می¬بینیم بازهم درصدی از همین شمارگان محدود به فروش نمی¬رسد. آیا این نشان دهنده ضعف روزنامه های ما در ایفای نقش¬شان در رابطه با افکار عمومی است؟
شاید عمده بحث¬هایی که در جامعه ما بیشتر به آن پرداخته شده و برای جامعه مطبوعاتی ما ملموس¬تر است مربوط به همان محدودیت¬های بیرونی مثل سانسور و سایر مشکلات آنها است اما بحث مشکلات درونی بحث گسترده¬ای است که به طور مثال بخشی از آن به سیستم مدیریتی یا به مسایل مالی برمی¬گردد. وقتی در روزنامه¬ای روزنامه¬نگاران تأمین نیستند و با خبرنگار مثل کارگر روزمزد برخورد می¬شود یا وقتی سیستم رانت وجود دارد این بر انگیزه و کیفیت کار آنها اثر می-گذارد. اگر مسأله مجوز که امروزه تبدیل به رانت شده است عمومی می¬شد و هر کسی که می-توانست یا مدعی بود که می¬تواند روزنامه چاپ کند روزنامه منتشر می کرد شرایط فرق می¬کرد. در خیلی از کشورهای دنیا حتی در افغانستان و ترکیه، هر کسی می¬تواند در صورت داشتن توانایی مالی روزنامه منتشر کند و فقط کافی است مقررات ثبت شرکت ها را رعایت کند. اگر توان مالی داشت و توانست مخاطب جذب کند که ادامه می¬دهد در غیر این صورت مجبور می¬شود کار را متوقف کند، چون کاملا تابع قانون عرضه و تقاضا است، اگر هم توهینی کند یا جرمی مثل افترا و غیره مرتکب شود بر طبق قانون با مجرم برخورد کرده و او را مجازات می¬کنند. اگر در کشور ما هم چنین امکانی بود روزنامه نگاران دیگر فکر نمی¬کردند که سرمایه گذاری ریسک است. وقتی مسأله لغو امتیاز وجود نداشته باشد خود روزنامه نگاران با همان سرمایه¬های خُرد خود روزنامه منتشر می¬کنند و دیگر نگران این نیستند که سرمایه¬شان از بین برود، اینجا انگیزه شخصی هم به وجود آید و روزنامه نگاران سِلف کنترل می شوند. اما وقتی پدیده¬ای به اسم رانت وجود دارد روزنامه نگاران نمی¬توانند مجوز بگیرند، عده¬ای با تکیه بر رانت موجود مجوز می¬گیرند و تبدیل به یک بنگاه اقتصادی می¬شوند و شما می¬بینید که درآمد چندنفری که متولی آن نشریه یا رسانه هستند از مجموع پرسنل آنجا خیلی بیشتر است. این عامل اقتصادی یا مدیریتی است.
نکته دیگر این که هنر کپی- پِیست کردن بین روزنامه نگاران ما شیوع پیدا کرده است. من با چندنفر از خبرنگاران خارجی که سروکار داشتم متوجه شدم که برای تهیه یک گزارش از یک کشور به کشور دیگر سفر می¬کنند، خطر می¬کنند و به دل ماجرا می¬روند، اما ما حتی در داخل کشور هم برای تهیه یک گزارش خیلی اهل کار کردن نیستیم. به لحاظ حرفه¬ای نیز، در اصول خبرنویسی و گزارش نویسی ضعیف هستیم. چندسال پیش در روزنامه اعتمادملی سلسله مقالاتی داشتم تحت عنوان «اخلاق حقوق بشری در خبرنویسی حوادث». جالب این است که این مقالات حدودا سال 88 چاپ می¬شد. اگر تاریخ آن مقالات را حذف کنیم و بحث¬های این مقالات را بخوانید و با ماجرای اعدام ریحانه جباری و واکنش¬های آن مقایسه کنید به نظر می¬رسد همین دیروز نوشته شده است. آنجا بحث شده است که بنابر اصول و معیارهای خبرنویسی روزنامه نگار نباید افکارعمومی را برای اعدام یا کشتن آماده کند یا نباید ارزشداوری در خبرهایش باشد. عنوان یکی از مقالات «فرشته سازی از مجرم یا دیوسازی از مقتول و یا مجرم» بود. اما اکنون دیدم عده زیادی در فضای مجازی یا حتی در مطبوعات رفتار رسانه¬ها را در قضیه ریحانه جباری نقد کرده¬اند و گفته¬اند که عامل اعدام ریحانه جباری رسانه¬ها بوده¬اند. این بحث، بحث جدیدی نیست و چندسال پیش هم مطرح شده است. حتی خواندم که مادر ریحانه جباری در مصاحبه اش با ایسکانیوز گفته است این کمپین¬ها طناب دار دخترم را بافتند. خب این نقدی است که به رفتار رسانه¬ وارد می¬شود، اگر رفتار رسانه ها حرفه¬ای باشد این نقد دیگر جایگاهی ندارد.
آسیب شناسی رفتار رسانه¬ و ضعف¬های آن بحث مفصلی است و باید مستقلاً به آن پرداخت. ما اکنون چون بیشتر با مسایل بیرونی و سانسور و توقیف و مشکلاتی از این قبیل درگیر هستیم تا حدودی از مسایل درونی غافل شده¬ایم. این مسایل درونی و بیرونی مجموعا عامل کاهنده اثرگذاری رسانه بر افکارعمومی است. با وجود همه این مشکلات هنوز هم می¬توان ادعا کرد که رسانه¬ها و روزنامه¬ها اثرگذار هستند. حتی به نوعی می¬توان گفت رسانه¬های صوتی تصویری و فضای مجازی هم تحت تأثیر مطبوعات هستند. روزنامه¬ها تیراژشان کم است اما رسانه های دیگر به نوعی از خبرها و مطالب روزنامه¬ها تغذیه می¬شوند.
لازم می¬دانم به این نکته اشاره کنم که برخی تصور می¬کنند با آمدن رسانه¬های نوین و فضای مجازی روزنامه¬ها به تاریخ سپرده ¬¬شده¬اند و دیگر اثرگذاری¬شان را از دست داده¬اند و به همین دلیل نقش فضای مجازی را پررنگ تر می¬کنند. این عده تصور می¬کنند فضای مجازی افکارعمومی را شکل می¬دهد. با تعریفی که در ابتدا از افکارعمومی ارایه کردم مشخص می¬شود که فضای مجازی افکارعمومی را شکل نمی¬دهد، چون افکارعمومی همان جامعه واقعی است و ریشه در ذهن و جان و زندگی واقعی تک تک شهروندان دارد. به بیان دیگر افکارعمومی تمام جغرافیای اجتماعی را پوشش می¬دهد و بیانگر افکار یک بخش یا گروه یا صنف نیست. به همین جهت کسانی هم که خود را تافته جدا بافته یا دارای حق ویژه بدانند نه می¬توانند افکارعمومی را بفهمند و نه می¬توانند بیانگر افکارعمومی باشند. توجه به اینکه افکارعمومی بازتابنده جغرافیای اجتماعی است نکته مهمی است و این جغرافیای اجتماعی چیزی نیست که حتما در فضای مجازی منعکس می¬شود، در فضای مجازی گوشه¬ای از این جامعه واقعی حضور دارد و نه همه آن.
* درواقع روزنامه¬ها کنار نرفته¬اند و در نهایت، افکارعمومی برای دریافت اطلاعات پیرامون هر موضوع و رویداد به منبعی مراجعه می¬کند که به آن اعتماد دارد.
بله دقیقا. باید بگویم اتفاقا فضای مجازی مهم و مورد توجه افکارعمومی است اما شکل دهنده افکارعمومی نیست. ممکن است شبکه¬های اجتماعی و اینترنت به خصوص در مقایسه با مطبوعات از نظر تیراژ و مخاطب جلوتر باشند اما مسأله اعتبار خیلی مسأله مهمی است. چون به هرحال همه وجدانا می¬دانند که در فضای مجازی احساس مسؤولیت وجود ندارد، یعنی هرکسی می¬تواند هرحرفی بزند و جایی حساب¬کشی یا مؤاخذه نمی¬شود، کسی هم به دنبال سند و مدرک برای آن حرف نیست. افراد حرفی را می¬زنند و رد می¬شوند اما در روزنامه به دلیل اینکه مطلب مکتوب شده و به نوعی سند محسوب می¬شود و بالاخره کسی باید پاسخگوی آن باشد، مسأله اعتبار و سندیت مطرح می¬شود. مطالب در رسانه¬های چاپی ماندگار هستند و همواره می¬توان به آنها رجوع و استناد کرد. فضای مجازی یک فضای خیلی شناور است. بنابراین مسأله اعتبار و سندیت در رسانه¬های چاپی بسیار مهم¬تر است. هرچند این روزها می بینیم مطالب بی سند یا همان شایعات در شبکه¬های اجتماعی به طور گسترده مبادله می¬شوند. البته این تقابل بین «خبر» و «شایعه» از گذشته تا کنون وجود داشته است، هرچند در تعریف خبر می گویند:« الخبر یحتمل الصدق و الکذب»، خبر هم آیه نیست و ممکن است اشتباه باشد، با این حال خبر همیشه از شایعه معتبرتر است. چون شایعه به یقین از اول اعتبار ندارد، خبر اعتبار دارد اما ممکن است خبری هم پیدا شود که کذب باشد یا دقیق نباشد. درواقع روزنامه¬ها بیانگر خبر هستند اما در فضای مجازی شایعه بیشتر می تواند رواج پیدا کند. بر همین اساس می¬توان گفت اعتبار روزنامه و فضای مجازی درست مثل اعتبار شایعه و خبر است. نکته دیگر اینکه در روزنامه عنصری به اسم مسؤولیت مطرح است که در فضای مجازی دیده نمی¬شود. البته بازهم مطالبی که از مطبوعات و روزنامه ها در فضای مجازی بازنشر می¬شود در فضای مجازی اعتبار بیشتری دارد. به خاطر همین اعتبار، سندیت، قابل پیگیری بودن و وجود احساس مسؤولیت است که هنوز هم روزنامه¬ها بر افکارعمومی اثرگذار هستند.