اصلاح سنت رساله نویسی

درباره رساله حقوق آیت الله منتظری و یک کتاب حقوقی قدیمی منسوب به امام سجاد و متعلق به هزار سال پیش که درباره حقوق انسان ها است و توسط آیت الله منتظری بازنگاری، تکمیل وروزآمد شده است.

مجله ماهنامه “مهرنامه” شماره 20 ویژه نوروز 1391(منتشر شده در اسفند1390) ص 25 و26 کتابنامه مهرنامه
رساله حقوق آیت الله منتظری برای نخستین بار در پاییز 1383 عرضه شد و طی چاپ های مکرر تا سال1386 در سی هزار نسخه منتشر گردید و اکنون چند سال است تجدید چاپ نشده و نایاب است. با وجود اینکه این اثر یک اثر حقوقی و مذهبی بود، صدور مجوز چاپ آن گرچه در دوره اصلاحات صورت گرفت اما چندان هم بی مانع و خرده گیری نبود. نخستین بار که متن این کتاب جهت دریافت مجوز چاپ به اداره ارشاد قم تحویل داده شد ذیل 11 فقره از عبارات آن خطوط معنا دار کشیده شد و توصیه گردید که این عبارات اصلاح و تلطیف شوند. با توجه به اینکه یکی از بندها یا حق ها”حق بازداشت شدگان” بود و در آن به حق زندانی سیاسی اشاره شده بود، یکی از موارد اصلاحی این بود که در صدر اسلام زندانی سیاسی نداشتیم و این قسمت باید اصلاح شود. به سبب همین ایرادات بود که برای مدتی کتاب کنار گذاشته شد و سرانجام با پیگیری های انجام شده از اداره ارشاد تهران مجوز چاپ دریافت کرد.(سخن درباره جزییات و روایی و ناروایی این اشکالات خارج از موضوع این مقاله است و به مجال دیگری واگذار می شود).
اندیشه سامان دادن به این رساله از آنجا آغاز شد که مرحوم آیت الله منتظری در صدد اصلاح سنت رساله نویسی برآمدند. ایشان بارها در درس ها و سخنرانی های مختلف خویش، این رای اجماعی و مغفول مانده علمای اسلام را اظهار می داشتند که اسلام عبارتست از معارف و اعتقادات ، اخلاق، احکام. به عبارت دیگر احکام عملی و شریعت پس از اخلاق و اخلاق پس از اعتقادات است. یعنی نخست باور به خدا و دین به طریق اقناعی و استدلالی و تحقیقی صورت گیرد پس از آن اخلاق به عنوان هدف اصلی و اساسی دین قرار می گیرد. اما عملا اعتقادات و معارف و اخلاق که اساس دین و احکام عملی را تشکیل می دهند از رساله ها حذف شده و ترویج رساله ها و دعوت مومنان به التزام بدان، عملا دین را به شریعت و احکام عملی و رساله های عملیه تقلیل داده است. از این ناگوارتر اینکه حتی شریعت و نظام حقوقی نیز به نحوجامع و شایسته عرضه نشده و در بخش احکام عملی هم شریعت را به اعمال و حقوق عبادی تقلیل داده اند. از این رو ساختار رساله عملیه ایشان متحول شد. در بخش نخست به بیان چکیده ای از اصول اعتقادی پرداخته سپس احکام عملی را به همان سبک سنتی مطرح ساخته و برخی حقوق مدنی و سیاسی را هم برآن افزوده اند. شکل بالغ شده و تکامل یافته تر این طرح بعدها در قالب کتاب “اسلام دین فطرت” نمایان شد که رساله ای اعتقادی، اخلاقی و عملی بود که جنبه استدلالی و مدرسه ای اما عامه فهم داشت. در اسلام دین فطرت، نخست به بیان مبسوط تری درباب معارف و اصول اعتقادی، آنگاه در بخش دوم به بیان اصول اخلاقی و بعد از آن در بخش سوم به احکام عملی شامل تکالیف و مسئولیت ها پرداخته اند در این قسمت نیز شریعت و احکام را در حوزه ای وسیع تر از حقوق عبادی و خصوصی نگریسته و به بیان پاره ای از حقوق مدنی، عمومی و اجتماعی پرداختند. بنابراین پیش از انتشار رساله حقوق در پایان رساله توضیح المسائل مرحوم آیت الله منتظری، پاره ای از این حقوق گنجانیده شده بود و پس از آن بود که تصمیم گرفتند بخش حقوقی رساله عملیه به صورت کامل تر و مستقل، تنظیم و منتشر گردد.
رساله حقوق در زمانی منتشر شد که با موج نیرومند اندیشه های وارداتی روبرو بودیم و انفعال در برابر این اندیشه ها و تقلید و مصرف گرایی افراطی در حوزه معرفت، مد روزگار شده بود. استقبال از رساله حقوق و تیراژ آن برخلاف انتظار بود و همین تیراژ سببی شد برای تأمل در چرایی آن و فهم نیازی که از آن غفلت می شد و نشان داد در اوج نهضت ترجمه و گرایش به مطالعه اندیشه های نو، نیاز به ردیابی حق مداری در سنت و تاریخ وفرهنگ وهویت بومی نیز وجود داشته و چون در آن مقطع تصور می رفت در آن بیشه چنین پیشه ای نبوده و در آن زمین چنین نهالی نروییده، انتشار رساله حقوق با شگفتی و استقبال روبرو شد. نگارنده بخاطر دارد که برخی اساتید حقوق به دانشجویان خود توصیه کرده بودند این کتابچه را خریداری کرده و مورد ملاحظه قرار دهند.
رساله حقوق با چنین پیشینه و اهمیتی از یک منظر کاری است ابتکاری و از منظری دیگر کاری است احیاگرانه.
از این جهت ابتکاری نیست که نوشتن رساله حقوق دارای پیشینه ای دراز در سنت اسلامی است. نخستین رساله حقوق متعلق به امام سجاد امام چهارم شیعیان است که در سال 38تا90ه.ق می زیست و از مادری ایرانی به نام شهربانو و پدری از خاندان پیامبر اسلام بود. متن رساله حقوق ایشان در قدیمی ترین متون روایی شیعه آمده است. در تحف العقول، از حسن بن علي‌بن حسین‌بن شعبه حرانی متوفی بسال 381 ه- . ق.؛ کتاب های خصال و من لایحضره الفقیه ، از ابوجعفر محمدبن علي‌بن حسین بابویه قمی متوفی بسال 382 ه . ق
در دورانی از تاریخ که بشر هنوز اواخر دوره صباوت را می پیمود و گاه به نحو اغراق آمیزی موسوم به عصر جاهلی شده است، نفس ارائه چنین اثری از نظر تاریخی رویدادی بس مهم است. امروز رساله های ماکیاولی و تامس مور و مارتین لوتر در سده 15میلادی را که می خوانیم و یا حتی نظرات کپرنیک و گالیله در مقایسه با دستاوردهای فکری سده های پس از آن تاامروز، شاید بخش هایی از آنها سخنی شگرف به نظر نیایند و آنها را حتی پیش افتاده تلقی کنیم اما به حکم الفضل للمتقدم و به صرف اینکه این اثر متعلق به قرن 15 میلادی است یک شاهکار بشمار می آید زیرا در عصر خود نوآورانه بود و همان نظرات که امروز بسیط به نظر می آیند شالوده بنای عظیم فکری دوران ما را ساخته اند. اگر به کتاب گروسیوس در قرن هفده نیز بنگریم به عنوان یک اثر حقوقی کلاسیک همین جایگاه را در تاریخ اندیشه دارد. با این اوصاف در اثری که از سده نخست هجری توسط امام سجاد برجای مانده است، در زمانه ای که حق و حقوق بی معنا بود، رویدادی بزرگ در تاریخ اندیشه بشمار می آید. شماره حق‌ها در تحف‌العقول پنجاه حق است. اما در خصال و من لایحضر پنجاه‌ و یك حق است و حقی بنام “حج” دیده مي‌شود ولی در مقدمه خصال كه حق‌ها به اجمال شمرده شده ذکری از حج نشده است.
این کتاب بسیار مختصر، بنای سنتی را در فرهنگ اسلامی نهاد که عالمان در سده های پسین متونی را به عنوان رساله حقوق تحریر می کردند به نحوی که تاکنون چندین رساله حقوق منتشر گردیده است. رساله های حقوق متعددی توسط اشخاص مختلف با الهام از رساله حقوق امام سجاد یا در چارچوب همان رساله، گردآوری یا ترجمه شده اند مانند: سید سبط‌الحسن لكهنوی، عبدالهادی مختار، توفیق الفكیكی(مقیم نجف)،دكتر ناصرالدین صاحب‌الزمانی(در سال 1326 ه . ش)،شیخ محمد باقر كمره‌ای، علي‌گلزاده غفوری.‌ علی جنتی، سیداحمد فهری زنجانی.
این سنت اما مدتی بود متروک شده بود آنهم درست در دوره ای که جهان، تحولاتی را بر مدار “حقوق” تجربه می کرد. در هنگامه ناشناختگی حقوق در این سوی عالم رساله حقوق امام سجاد منتشر می شد و در دوره ای بیداری نهضت حقوقی در غرب گیتی، شرق اسلامی با بی حقوقی و دوری از حق مداری روبرو شد. بنابراین ابتکاری نبودن رساله حقوق از بلندی جایگاه چنین رساله ای در گذشته و اکنون به هیچ روی نمی کاهد.
اما رساله حقوق آیت الله منتظری از منظری دیگر ابتکاری است. هم بلحاظ اینکه یک سنت گرانسنگ فراموش شده را احیا کرد و هم بلحاظ اینکه حقوق تازه ای بر آن افزود. رساله حقوق امام سجاد و رساله های پسین به تأسی از آن بیشتر حاوی حقوق خصوصی بودند و رساله آیت الله منتظری افزون بر همه آنها از حقوق اساسی و حقوق عمومی و بشری نیز سخن رانده است در عین حال که سبک و اساس رساله حقوق نویسی را حفظ کرده است. ویژگی رساله نویسی حقوق در درون این سنت، ابتنای آن بر حدیث بود. به همین دلیل بیشتر رهروان این سنت به جستجوی حقوق خصوصی و فردی در روایات مذهبی می پرداختند زیرا تفکر اجتماعی و گفتمان حقوقی و حقوق بشری نداشتند اما آیت الله منتظری به دلیل اینکه “فقیهی سنتی” اما”زمان شناس” بودچون پلی میان سنت و تجدد عمل کرد و با همان اسلوب سنتی به یافتن حقوقی که در دنیای امروز در کانون توجه انسان قرار گرفته است در متون دینی پرداخت و رساله ای روزآمد منتشر کرد. رساله ای که همچنان ویژگی دیگر رساله حقوق نویسی را که اختصار و عامه فهمی است حفظ کرده است. رساله ای که با همه مقدمه و توضیحات در 124 صفحه(بانادیده گرفتن فهرست) در قطع رقعی منتشر شده است و در یک تا دوساعت خوانده می شود.
ویژگی هایی که آن را از همه رساله های پیشین متمایز و ممتاز ساخته از نظر شکل و محتوا عبارتند از:
1- نثر روان فارسی داشتن و درخور فهم عموم بودن
2- تبیین کوتاهی از رابطه حقوق و اخلاق
3- توضیح پیوند حقوق مذهبی با حقوق بشری در مقدمه و رفع شکاف و تقابل میان آنها به عنوان پایه ای ضروری برای ورود به بحث حقوق بشر (که بحث عرفی و زمینی است) با کمک آیات و روایات. در قسمتی از فصل نخست کتاب بحث کوتاهی دارد تحت عنوان: «رابطه حقوق انسانها با حقوق الهي». همه این مباحث مقدماتی و پایه ای نیز با اتکای به آیات و روایات است.
4- تبیین کوتاهی از مبانی کلامی رساله حقوق با توضیح معاني حق و موارد كاربرد آن/ رابطه حق و تكليف / منشاء حقوق / نگرش متفاوت جهان بيني الهي و غير الهي به انسان / تلازم بين حكم عقل و حكم شرع / دينداري حق است يا تكليف ؟ / تزاحم حقوق / رابطه حق و احسان
5- فراتر رفتن از حقوق عبادی و حقوق فردی و پرداختن به حقوق اساسی و حقوق بشر
برای درک مقایسه ای از تفاوت های این دو گونه رساله حقوق، فهرستی از رساله حقوق امام سجاد و رساله حقوق آیت الله منتظری را که با الهام از رساله امام سجاد نوشته شده ذکر می کنیم.، فهرست حقوق مندرج در رساله امام سجاد عبارتند از:
حق خود و خدا: 1‌- حق خدا‌ 2‌- حق نفس.
حقوق اعضای بدن(مدیریت بدن): 3‌- حق زبان 4‌- حق گوش. 5‌ -‌ حق چشم. 6‌- حق دست. 7‌ – حق پا. 8‌ – حق شكم. 9‌- حق عورت
حقوق عبادت: 10‌- حق نماز. 11‌- حق حج. 12‌- حق روزه. 13‌- حق صدقه. 14‌- حق قربانی(حیوانی که قربانی می شود). 15- حق اذان گو. 16 – حق پیشنماز
حقوق زیر دستان و زبر دستان: 17- حق فرمانروا. 18- حق استاد ومعلم. 19- حق مولی. 20 – حق رعیت(حق شهروندی). 21 – حق دانش آموزان و دانشجویان. 22- حق مملوک (خدمتکار)
حقوق خانواده و خویشان:23-حق زن بر شوهر. 24- حق مادر. 25- حق پدر. 26- حق فرزند. 27 حق برادر. 28- حق مولی. 29- حق بنده. 30- حق كسی كه به تو نیكی كرده.
حقوق دوستی و ارتباط: 31‌- حق همنشین. 32- حق همسایه. 33‌- حق رفیق. 34- حق شریك. 35- حق مال. 36- حق وام‌خواه(طلبکار). 37‌- حق معاشر.
حقوق دادرسی: 38- حق مدعی. 39- حق مدعی علیه .
حقوق مشورت و نصیحت: 40- حق کسیکه از تو مشورت می خواهد. 41‌- حق رایزن(کسیکه از او مشورت می خواهی ). 42- حق نصیحت خواه. 43- حق نصیحت کنند.
حقوق اخلاقی و اجتماعی: 44- حق افراد بزرگ تر از تو. 45‌- حق افراد كوچك تر از تو. 46- حق درخواست کننده(کسی که از تو کمک می خواهد). 47- حق مسئول(حق کسیکه تو از او کمک می خواهی ). 48- حق شاد كننده تو. 49- حق كسی كه به تو بدی كند. 50- حق همه اهل ملت تو بر تو. 51- حق اهل ذمه(كسانی كه در پناه مسلمانان‌اندیا غیر مسلمانانی که در حال جنگ با مسلمانان نباشند .
اما در رساله حقوق آیت الله منتظری حدود 87 حق بدون اینکه شماره گذاری شود مطرح شده و فهرست آنها به صورت دسته بندی شده عبارتند از:
1- حقوق خدا و انسان: حقوق خداوند بر انسان ؛ حق قرآن ؛ حق پيامبراكرم (ص) و معصومين (ع)؛ حق فرائض و سنن مهم الهي؛ حق كرامت انساني؛ حقوق انسان بر خود؛ حقوق متقابل انسانها نسبت به يكديگر؛
2- حقوق خانواده و بستگان؛
3- حقوق اجتماعي از قبیل: حق حيات مادي و معنوي؛ حق آزادي انديشه و بيان؛ حق آزادي تغيير انديشه؛ حق كسب و كار و انتخاب مسكن؛ حق بازنشستگي؛ حق افراد مستضعف و مظلوم؛ حق مبارزه با محروميت؛ حق ايتام و محرومين؛ حق تقدم؛
4- حقوق متقابل مردم و حكومت صالح از قبیل: قدرت و سوء استفاده از حق؛ حق تعيين سرنوشت؛ حق فعاليت سياسي؛ حق اطلاع و نظارت بر عملكرد حاكميت؛ حق استيفاي فوري حقوق؛ حق برخورد عادلانه؛ حق مصونيت منتقدين از تعرض؛ حق امنيت در زندگي شخصي؛ حق پرده پوشي بر عيوب و اسرار مردم؛ حق عفو و گذشت نسبت به لغزشها؛ حق اقشار ضعيف و دور از قدرت؛ حق ديدار خصوصي و بدون حاجب با حكام؛ حقوق حاكميت و كارگزاران؛ حقوق عمومي مردم؛ سه حق اساسي در كلام حضرت امير(ع)؛ حقوق اصناف مختلف؛ حقوق بازداشت شدگان؛ حق مدعي؛ حق مدعي عليه؛ حق دفاع در دادگاه؛ حق محاكمه در دادگاه بي طرف؛ حق مساوات قضايي؛ حق مساوات در برابر بيت المال
5- حقوق فردي از قبیل: حقوق متقابل استاد و شاگرد؛ حق دانشمندان؛ حق شريك؛ حق طلبكار؛ حق مشورت كننده؛ حق مشاور؛ حق نصيحت جو؛ حق نصيحت كننده؛ حق احسان كننده؛ حق بيمار؛ حق همسايه؛ حق همسفر؛ حق سائل؛ حق سالخورده؛ حق خردسال؛ حق معاشر؛ حق درگذشتگان
6- حقوق عمومي مسلمانان نسبت به يكديگر: حق پرده پوشي عيوب؛ اهميت اداي حق مؤمن؛
7- حقوق ملت ها نسبت به يكديگر: حق مصونيت ديپلمات ها؛ حق اقليت هاي مذهبي؛ .حق اسيران؛ حق پناهندگي؛
8- حقوق بين انسان، طبيعت و حيوان و حقوق حيوانات
در مروری دوباره به فهرست حقوق مورد بحث در کتاب به روشنی دریافته می شود که گرچه هیچ نامی از اعلامیه حقوق بشر و میثاق های آن در رساله نیامده است اما بسیاری از عناوین مطروحه همان است که اعلامیه جهانی حقوق بشر (مصوب 1948م در مجمع عمومی سازمان ملل) نیز مورد بحث قرار گرفته اند.
نکته دیگری که خواننده تیزهوش از آن غفلت نخواهد کرد اینکه ردپای تاریخ زندگی مولف در توجه به این حقوق را می توان در اثر نوشتاری وی حس کرد به عبارت دیگر آنچه بر او رفته است حساسیت و تاکید بر توجه به حقوق مطروحه در این کتاب و ارائه مآخذ دینی آن را افزون تر ساخته است. این بیان دیگری از همان نظریه در جامعه شناسی معرفت است که: اندیشه هر کس بازتابی از شرایط زندگی و موقعیت اجتماعی اوست.