عمادالدین باقیدر آذر ماه ۱۳۸۲، در آستانه روز جهانى حقوق بشر، انجمن دفاع از حقوق زندانيان در ايران بنياد نهاده شد. اين نخستين سازمان غيردولتى در ايران است كه هم به حقوق زندانيان سياسى و هم به حقوق زندانيان غيرسياسى توجه دارد. عمادالدين باقى، روزنامه نگار و نويسنده اى كه خود در پى انتشار مقاله هاى سياسى انتقادى اش حدود سه سال از زندگى اش را در زندان گذراند، از بنيان گذاران اين انجمن است.
مصاحبه كننده: كيواندخت قهارى
صداى آلمان: آقاى عمادالدين باقى، در آستانه روز جهانى حقوق بشر انجمن دفاع از حقوق زندانيان كه شما از بنيان‌گذاران آن هستيد، اعلام موجوديت كرد. خواهش مى‌كنم در باره انگيزه تشكيل اين انجمن توضيحى بدهيد
DW-WORLD.DE
DEUTSCHE WELLE
21.01.2004
در آذر ماه ۱۳۸۲، در آستانه روز جهانى حقوق بشر، انجمن دفاع از حقوق زندانيان در ايران بنياد نهاده شد. اين نخستين سازمان غيردولتى در ايران است كه هم به حقوق زندانيان سياسى و هم به حقوق زندانيان غيرسياسى توجه دارد. عمادالدين باقى، روزنامه نگار و نويسنده اى كه خود در پى انتشار مقاله هاى سياسى انتقادى اش حدود سه سال از زندگى اش را در زندان گذراند، از بنيان گذاران اين انجمن است.
صداى آلمان: آقاى عمادالدين باقى، در آستانه روز جهانى حقوق بشر انجمن دفاع از حقوق زندانيان كه شما از بنيان‌گذاران آن هستيد، اعلام موجوديت كرد. خواهش مى‌كنم در باره انگيزه تشكيل اين انجمن توضيحى بدهيد.
عمادالدين باقى: انگيزه تشكيل انجمن يك مقدار به تجربيات سالهاى گذشته برمى‌گردد، يعنى من از حدود ده سال پيش در انديشه چنين كارى بودم. دوستان مختلفى كه زندانى مى‌شدند، براى ما دغدغه حمايت از آنان وجود داشت. سرانجام وقتى خود من هم مدتى به زندان رفتم و در آنجا شاهد وقايعى بودم و از جمله اينكه ستمى كه روا ميشود فقط نسبت به زندانيان عقيدتى سياسى نيست، بلكه بسيارى از افراد عادى و شهروندانى كه مرتكب جرم هم شده‌اند، اما مجازات آنها متناسب با جرمشان نيست يا حتى در ايام بازداشت يا بعد از صدور حكم و دوره محكوميت زندانشان بدرفتاريهايى با آنها مى‌شود و صدايشان هم به جايى نمي‌رسد، چون خودشان را مجرم مى‌دانند و تصور مي‌كنند كسى از آنها حمايت نمي‌كند، اعتراضشان را مطرح نمى‌كنند. جامعه هم نسبت به كسانى كه مرتكب جرم شده‌اند، احساس همدردى نمى‌كند.
براى همين اين انديشه شكل گرفت كه ما علاوه بر دفاع از حقوق زندانيان سياسى و عقيدتى بايستى در فكر دفاع از حقوق ساير زندانيان هم باشيم، چون اگر ما مى‌خواهيم حقوق شهروندانى كه با ايشان به دليل عقايدشان برخورد ميشود، رعايت شود، بايستى جلوى آن را از جاى ديگرى بگيريم. يعنى اگر ما فقط از حقوق زندانيان سياسى عقيدتى دفاع بكنيم و نسبت به رفتارى كه با سايرين ميشود بى‌تفاوت باشيم، طبيعى است وقتى رفتار نابهنجارى نسبت به عده زيادى از زندانيان عادى شد و پذيرفته شد، اين در آينده مى‌تواند نسبت به زندانيان سياسى عقيدتى هم تعميم پيدا كند.
بنابراين ما بايستى در اينجا حقوق انسان به عنوان انسان را مورد ملاحظه قرار دهيم و نه حقوق زندانى به خاطر اينكه زندانى سياسى و عقيدتى است. لذا انگيزه ما كه برمى‌گشت، (همان طور كه توضيح دادم)، به مجموعه تجربيات ما در سالهاى گذشته نهايتا به اين نقطه رسيد كه انجمنى را تاسيس كنيم كه اين انجمن براى دفاع از حقوق زندانيان، اعم از سياسى عقيدتى و زندانيان ديگر باشد و براى همه اينها فعاليت بكند.
صداى آلمان: آقاى باقى، مشخصا انجمن شما در نظر دارد چه فعاليتهايى را انجام دهد؟
عمادالدين باقى: با توجه به اينكه هدفى كه براى فعاليت انتخاب شده، بسيار بزرگ است و ما فعلا در آغاز كار بضاعت و توانايى لازم براى اينكه بتوانيم به همه هدفهايمان برسيم را نداريم، بنابراين ما در مورد زندانيان غيرسياسى اولويت‌بندى مى‌كنيم و پرونده‌هاى خاصى را كه براى ما محرز مى‌شود كه اهميت دارند و قابل رسيدگى هستند در دستور كار قرار مى‌دهيم. به اين وسيله محدوده فعاليتهاى ما يك مقدار قابل اداره خواهد شد.
كارهايى كه انجمن انجام خواهد داد، يكى اعتراض به نقض حقوق زندانيان و بدرفتارى با آنان است، ارتباط با خانواده‌هاى زندانيان براى كمكهاى معنوى و تا آنجا كه امكانات اجازه بدهد و در صورت لزوم كمكهاى مادى، و چيزى كه از همه مهمتر است و ما در انجمن بيش از همه به آن توجه خواهيم داشت، مشاوره حقوقى براى زندانيان و خانواده‌هايشان است. براى بسيارى از زندانيان، به خصوص زندانيان عادى، به دليل اينكه يا به اهميت وكيل گرفتن واقف نيستند يا قادر نيستند وكيل تسخير بكنند، چون توانايى مالى‌اش را ندارند، گاه احكامى برايشان صادر مى‌شود كه اگر مشاوره حقوقى در كار بود يا اگر وكيل داشتند، مطمئنا مدت محكوميتشان بسيار كمتر مى‌شد و وضع پرونده‌شان هم متفاوت مى‌شد.
بنابراين كمك حقوقى دادن به زندانيان يكى از اهم اهداف انجمن است. در مورد زندانيان، به هر حال اوقات فراغت زندانيان بسيار زياد است به نحوى كه ممكن است به لحاظ روانى و روحى زندانى دچار فرسايش و مشكلات روحى روانى شود. تمهيداتى براى پر كردن بهينه اوقات فراغت زندانيان مثل تهيه كتاب، مى‌تواند يكى از كارهاى انجمن باشد، كه البته اين بيشتر دربرگيرنده زندانيان عقيدتى سياسى خواهد بود. به زندانيان عادى و خاص هم، كه پرونده‌هايشان براى رسيدگى گزينش ميشود ودر اولويت كارى قرار مى‌گيرد، اگر نياز باشد از اين جهت هم به آنها كمكهايى خواهد شد.
صداى آلمان: آقاى باقى، اين امكان وجود دارد كه با عدم تمركز بر روى زندانيان سياسى و عدم تاكيد بر روى جنبه سياسى زندان به طور كلى انجمن به يك انجمن خيريه محدود تبديل بشود كه نتواند به نيازهاى موجود در رابطه با زندان كه جنبه سياسى قوى‌اى دارد پاسخ بدهد. با اين نارسايى احتمالى چگونه مواجه مى‌شويد؟
عمادالدين باقى: درست است كه اين انجمن به عنوان سازمانى غيردولتى NGO عمل مي‌كند، اما دفاع از زندانيان سياسى يك بخش از فعاليت آن خواهد بود. يعنى در واقع هدف انجمن اعم از زندانيان سياسى و غيرسياسى است. اگر بنا بر اين باشد كه انجمن فعاليتش را فقط محدود به زندانيان سياسى كند، با مشكلات بيشترى مواجه خواهد شد، چون اولا زندانيان طيفى وسيع هستند، متعلق به گرايشات و نحله‌هاى بسيار گوناگون فكرى و سياسى‌اند. اگر انجمن بخواهد شكل حزب سياسى پيدا كند، طبعا دفاع از زندانيان دچار تبعيض خواهد شد. ممكن است به بعضى توجه بيشترى بشود و به بعضى توجه كمتر. يا حتى ممكن است بخشى از زندانيها اساسا تمايلى نشان ندهند كه يك انجمنى كه جهت‌گيرى حزبى خاصى دارد از آنها دفاع بكند، چون ممكن است برداشت شود كه جريانى سياسى مى‌خواهد از آنها بهره‌بردارى سياسى بكند.
از طرفى در داخل كشور هم با توجه به مشكلاتى كه وجود دارد، اگر اين انجمن بخواهد به صورت علنى و باز فعاليت كند، در صورتى كه فعاليتش صرفا محدود به زندانيان سياسى باشد، ممكن است با موانعى از طرف دستگاه حكومتى و قضايى مواجه شود. ضمن اينكه وقتى ما موضوع فعاليت را اعم مى‌گيريم، به معناى آن نيست كه مثلا حدود صد و شصت هزار زندانى در كشور تماما موضوع كار ما مى‌شوند. همان طور كه عرض كردم ما مرحله‌اى كار مى‌كنيم. الان در اين مرحله به خاطر اينكه وضعيت زندانيان سياسى عقيدتى مشخص‌تر است، طبيعى است كه بيشتر مورد توجه انجمن‌اند. به طور مرحله‌اى كه عمل كنيم، در مراحل بعدى زندانيان بيشترى از افراد عادى را هم مى‌توانيم زير پوشش بگيريم، ضمن اينكه در آنها هم ما اولويت‌بندى مى‌كنيم. پرونده‌هاى خاصى هست مثل پرونده آقاى محمد سعيدى كه مدير شركتى بوده است، يا پرونده خانم افسانه نوروزى نمونه‌اى از پرونده‌هاى به ظاهر غيرسياسى اند كه نمى‌شود به دليل غيرسياسى بودنش از كنارش گذشت و اين انجمن به اينها نپردازد.
نكته‌اى را كه لازم مى‌دانم روى آن تاكيد كنم اين است كه اين انجمن به عنوان نهادى صد در صد غيردولتى، غيرانتفاعى و غيرسياسى است. غيرسياسى به معناى غيرحزبى است. ولى موضوع فعاليت انجمن طبيعتا سياسى خواهد شد. ما در كشورى زندگى مى‌كنيم كه حتى دفاع از زندانيان عادى هم ماهيت سياسى پيدا خواهد كرد. ولى اصرار داريم كه به صورت گروهى كاملا مستقل و غيردولتى عمل بكند. البته ممكن است در آينده به همين دليل تعارضاتى با نهادهاى رسمى پيدا شود و مشكلاتى هم براى انجمن به وجود بيايد. اما به هر حال ما از هر مشكلى براى انجمنى كه ملتزم به استقلال خود است استقبال مى‌كنيم و مطمئنا ميدان را خالى نخواهيم كرد و اميدواريم كه با حمايت مردم و با حمايت همه كسانى كه دغدغه دفاع از حقوق انسان، دفاع از حقوق زندانيان را دارند، بتوانيم اين كار را با موفقيت به پيش ببريم.
صداى آلمان: شما چه خواهيد كرد تا اين انجمن كانونى بسته نباشد، بلكه قبول عام پيدا كند، ميان مردم برود؟
عمادالدين باقى: فعاليتهاى مختلفى مى‌شود انجام داد يك راه آن همين است كه موضوع فعاليت انجمن، گروه يا جريان خاصى نباشد. يكى ديگر اين است كه ما بتوانيم به مرور امكاناتمان را زياد كنيم. چون هر چه امكانات محدود باشند، طبيعى است كه توانايى انجمن را براى فعاليت يا براى اينكه بتواند كانونى باشد براى مراجعه مردم سلب مى‌كند. اگر ما بتوانيم با جلب حمايت مردمى و امكانات بيشتر بضاعت و توانايى انجمن را بالا ببريم، طبيعى است كه امكان ارتباط بيشتر با مردم ايجاد خواهد شد. از طريق مطبوعات، اطلاع‌رسانى كردن، از طريق رسيدگى به بعضى از نامه‌ها و درخواستهايى كه به انجمن واصل خواهد شد. ما كوشش‌مان اين است كه اقداماتمان را به طرق مختلف دنبال بكنيم، يعنى از يك طرف اطلاع‌رسانى مى‌كنيم، روش فشار بر روى دستگاهها و اينكه به وظايف خودشان عمل كنند
طبيعى است كه همكارى ما با مجامع و نهادهاى بين المللى حقوق بشر هم مى‌تواند كمك بيشترى به موفقيتهاى آينده انجمن بكند. در داخل هم مذاكره با دستگاههاى ذى ربط يكى ديگر از روشهاى ماست. به هر حال هدف اصلى اين است كه ما بتوانيم كارى از پيش ببريم و گرهى را باز كنيم. بنابراين اگر رسيدن به اين هدف مستلزم اين باشد كه با افرادى در دستگاه قضايى كه از نظر ما مرتكب تخلفاتى در پرونده‌ها شده‌اند، مذاكره كنيم، اين كار را هم خواهيم كرد. روشهاى اعتراض ما مختلف خواهد بود: فشار، مذاكره، اطلاع رسانى. همه اينها را تواما دنبال خواهيم كرد.
صداى آلمان: به چند نكته شما در صحبتهايتان اشاره كرديد. نخست خواهش مى‌كنم بفرماييد كه در اين يك ماهى كه از تاسيس انجمنتان مى‌گذرد، استقبال مردم چگونه بوده است؟
عمادالدين باقى: ما تا به حال با افراد بسيارى مواجه شده‌ايم كه علاقه‌مند بوده‌اند به عضويت يا حضور در انجمن براى كمك و همكارى كردن، يا حتى دوستانى بوده‌اند از جاهاى مختلف، در برخى استانها، كه پيشنهاد كرده‌اند دفتر نمايندگى داشته باشند، در همين حوزه فعاليت كنند و مرجعى باشند براى اينكه اعتراضاتى و نامه‌هايى يا شكاياتى را دريافت كنند. تعدادى از اطبا و حقوقدانان از طريق اى ميل، نامه يا تماسهاى حضورى‌شان، گفته‌اند هر كمكى از دستشان بربيايد در اين رابطه خواهند كرد. به خصوص كمك حقوقدانان براى ما بسيار مغتنم و پرارزش خواهد بود. تا به حال استقبال، استقبال خوبى بوده است. اميدوارم با امكانات مناسبى كه در آينده ايجاد خواهيم كرد، بتوانيم اين همكاريها را هم جذب بكنيم.
صداى آلمان: در اين مدت آيا انجمن با محدوديتهايى از طرف دولت مواجه بوده است؟
عمادالدين باقى: تا به حال با هيچ مشكلى مواجه نبوده‌ايم. وزارت كشور هم مجوز شروع به فعاليت را براى انجمن صادر كرده است. البته ما اعتقاد داشتيم كه تاسيس چنين نهادى ضرورى است و از طرفى اعتقاد داريم كه تشكيل NGO ها اساسا نيازى به مجوز ندارند، حتى طبق قانون اساسى ايران احزاب و جمعيتها مى‌توانند تشكيل بشوند و آزادانه فعاليت بكنند و نيازى به دريافت مجوز نيست. چون ما معتقديم خلا چنين انجمنى محسوس است و بايد چنين انجمنى تشكيل بشود، ما در هر صورت اين كار را انجام مى‌داديم، اما ترجيح مى‌داديم كه اگر وزارت كشور هم همراهى بكند،و مجوزش را صادر كند تا ما به هر حال بتوانيم با حفظ همين مقرراتي چارچوبهايى كه در حال حاضر از نظر وزارت كشور و وجود دارد و NGO ها بايد در آنجا به ثبت برسند، اين كار را انجام بدهيم. تا به حال خوشبختانه مشكلى پيش نيامده و وزارت كشور هم همراهى كرده است.
صداى آلمان: همان طور كه اشاره كرديد در صورت لزوم با ارگانهاى بين‌المللى هم همكارى خواهيد كرد. رابطه‌تان با ديگر NGO هايى كه حوزه كارى نزديك به حوزه كار شما دارند، به چه صورت است؟
عمادالدين باقى: ما هنوز در اين زمينه ارتباط چشم‌گيرى پيدا نكرده‌ايم. مشغول تماسهايى هستيم و فكر مى‌كنم هنوز خيلى زود باشد كه در اين زمينه به نتايج خوبى برسيم. به هر حال يك بخش به فعاليتهاى انجمن برمي‌گردد، انجمن خيلى نوپاست، تازه به دنيا آمده، يك ماه بيشتر از تاسيس آن نگذشته است. ما هنوز مراحل تشكيل خودمان را تكميل نكرده‌ايم، يعنى كميته‌بنديهايى كه در چارت تشكيلاتى انجمن در نظر گرفته‌ايم، هنوز به نتيجه نرسيده‌اند. اولين جلسه هيات امنا را هم بايد ظرف يك تا دو ماه آينده تشكيل بدهيم. اينها در واقع جزو مراحل ضرورى تشكيل انجمن است. منتها به دليل اهميتى كه اين كار داشت و بايد فعاليتهايى را انجام مي‌داديم، حتى قبل از اينكه انجمن رسما اعلام موجوديت بكند ما فعاليتهايى را در رابطه با امور زندانيان شروع كرده بوديم. بنا بر اين شد كه به محض اعلام موجوديت اقداماتى را هم شروع كنيم، اما فكر مى‌كنم تا مراحل تشكيل و تاسيس انجمن به اتمام برسد و امكانات لازم را جذب بكند، بتوانيم با NGO ها و نهادهاى مشابه در زمينه زندانيان و حقوق بشر ارتباط برقرار بكنيم. فعلا فاصله داريم.
صداى آلمان: آيا اقداماتى كه مى‌گوييد شروع كرده بوديد در رابطه با زندانيان اعم از سياسى و غيرسياسى بود؟
عمادالدين باقى: بله، البته اقدامات محدودى بوده است، اقداماتى از قبيل شناسايى زندانيان مشكل جدى‌اى كه الان داريم اين است كه اساسا هيچ آمار روشنى از زندانيان> زندانيان عقيدتى سياسى، در كشور وجود ندارد. تهيه چنين آمار و اطلاعاتى كار سختى بود. در طول چند ماه گذشته به اين كار اشتغال داشتيم و به نتايج نسبتا خوبى هم رسيديم. اقداماتى از قبيل كسب اطلاع از خانواده‌هاى زندانيان يا در چند مورد تهيه ملزومات فرهنگى و ارسال آن براى زندانيان صورت گرفته است. آخرين موردى كه در چند روز اخير انجام شد زندانى بود كه قرار بود به مرخصى بيايد، اما به دليل اينكه خانواده‌اش توانايى توديع وثيقه براى آمدن زندانى را به مرخصى نداشتند، اين مرخصى مدتى بود كه به تعويق افتاده بود و بالاخره ما با تلاشها و تماسهايى كه طى چند روز برقرار كرديم، موفق شديم وثيقه‌اى را تهيه كنيم و زندانى‌اى كه پنج سال بود به مرخصى نيامده بود توانست بالاخره پس از پنج سال براى اولين بار براى يك هفته به مرخصى بيايد. اينها از جمله اقداماتى است كه صورت گرفته و انشالله صورت خواهد گرفت.
صداى آلمان: آقاى باقي، آيا فعاليتى هم در مورد زندانيان اعدام‌شده يا مفقودشده انجام خواهد گرفت، اگر خانواده‌هاى آنها بخواهند به شما مراجعه كنند؟
عمادالدين باقي: الان به اعتقاد من اگر ما بخواهيم دامنه كار را بسيار وسيع بگيريم، مطمئنا موجب ناكامى فعاليتهاى انجمن خواهد شد. همين الان هم بسيارى از دوستان معتقدند همين كه انجمن موضوع فعاليتش را عام شامل زندانيان مطبوعاتي، عقيدتى سياسى و عادي در نظر گرفته انجمن را با مشكلاتى مواجه مي‌كند، توقعاتى ايجاد ميشود و مراجعاتى ميشود كه انجمن قادر به پاسخگويى به آن نيست و خود همين ممكن است كه در عمل باعث كندى كار و مشكلاتى بشود. بنابراين الان در آغاز كار نبايد هدف را آن قدر گسترده گرفت كه در همان آغاز انجمن فلج بشود و نتواند كارى انجام بدهد. ما بايستى توقعات را متناسب با امكانات موجود ايجاد كنيم. اگر انجمن در درازمدت به صورت نهادى موفق بتواند گسترش پيدا كند، ممكن است كه به موارد ديگر هم، مثل نمونه‌هايى كه اشاره كرديد، توجه و رسيدگى بشود. اما در حال حاضر جزو مقدورات انجمن نيست. ممكن است در حد كسب اطلاع و دريافت نظرات و نامه‌ها و شكايات و بايگانى كردن آنها الان بتوانيم كارهايى انجام دهيم كه اگر در آينده امكان و توانايى ايجاد شد، اينها را مورد مطالعه و رسيدگى قرار بدهيم. اما اگر بخواهيم در همين آغاز كار حوزه فعاليتمان را بسيار گسترده بگيريم، مطمئنا خيلى موفق نخواهيم شد.
عمادالدین باقی
