عمادالدین باقیفیلم ایستاده در غبار روایت زندگی و اسارت شهید حاج احمد متوسلیان است
سخنرانی عمادالدین باقی پس از اکران فیلم در تالار شهید چمران دانشکده فنی دانشگاه تهران شنبه25 اردیبهشت1395
این نشست با سخنرانی عمادالدین باقی و غلامرضا ظریفیان برگزار شد
منتشر شده در روزنامه سازندگی، ش764 دوشنبه7مهر1399ص1و2 مطلب اصلی صفحه یک با تیتر مکتب سپاه: تحلیل عمادالدین باقی از تحولات سپاه در دهه60 با تمرکز بر زندگی شهید حاج حمد متوسلیان
گرچه متن زیر یک سخنرانی متعلق به نزدیک به 4سال و نیم پیش است اما مربوط است به بحث هایی که این روزها در پی پخش مستندی از بی بی سی درباره برخی مشاجرات اوایل دهه 60 در سپاه مطرح شده است. فایل صوتی ان مشاجرات که از بی بی سی پخش شد ابتدا گمان کردم اقای گنجی نوار آن را در اختیار بی بی سی گذاشته اما وقتی مطلع شدم یک روز پیشتر این فایل صوتی در پایگاه خبری تسنیم منتشر شده تردید کردم. به هرحال هرکدام که در انتشار ان تقدم داشته باشند مسئله ای را عوض نمی کند زیرا سال ها بود که در خاطره کنشگران ذیربط مانده بود و سرانجام زمانی گشوده می شد. نزدیک به5سال پیش که این سخنرانی ایراد شد مباحث آن نشر عمومی پیدا نکرد و مسایلی که در فیلم ایستاده در غبار مطرح گردیده بود دیده نشد تا امروز. متن زیر البته در روزنامه سازندگی با اصلاح چند کلمه منتشر شده و عبارت داخل هلال هم در نسخه ارائه شده به روزنامه نبود.
با سلام به عزیزانی که به مجلس قدم رنجه فرمودند و با تبریک و تشکری بزرگ به جناب مهدویان کارگردان محترم فیلم و همکاران شان آقایان گوهری و آقایی و دیگران و با اجازه دکتر ظریفیان دوست قدیمی ام من سخنان خو را با دو انکار آغاز می کنم. این مجلس بهانه ای شد که پس از سال ها من و آقای ظریفیان به گذشته مان بازگردیم. ایشان همکار من در دفتر سیاسی سپاه بودند و از نادر کسانی بودند که آن زمان پیرامون برخی بدرفتاری ها با او درددل می کردم. و اما اینکه گفتم با دو انکار آغاز می کنم: انکار اول اینکه در پلاکاردها و تبلیغات برنامه و در سخنان مجری محترم از من به عنوان دکتر یاد شد. من دکتر نیستم. گرچه همدوره ای ها و همقطاران من وارد مقطع دکتری شدند عضو هیأت علمی یا رئیس دانشگده هم شدند اما من به دلیل محدودیت ها و موانعی که کم و بیش بدان آگاه هستید موفق به طی این مرحله نشدم و ترجیح دادم در حوزه پژوهش و نویسندگی که دیگران قادر به جلوگیری کردن نیستند ادامه دهم. انکار دوم اینکه مرا یک رزمنده دوران دفاع مقدس معرفی کردند. من رزمنده نبودم. در برابر کسانی که عمری را در جبهه گذرانده اند و سه باز سُک سُک کردن در منطقه جنگی رزمندگی محسوب نمی شود. در همان سُک سُک هم کار ما رزم نبود و بیش از آنکه از جنگ بگویم درباره صلح حرف می زدم. من بجز دوسه سالی که اول انقلاب در سپاه و فقط در بخش های مطالعاتی و تحقیقاتی بودم 35 سال است دیگر در شغل دولتی نبودم حتی 8سالی که در دانشگاه تدریس می کردم حق التدریسی بودم و رسمی نشدم و از 1384 که اخراج شدم همان اندازه پیوندم هم قطع شد. من بدون اینکه بخواهم از آن مقطع دفاع همه جانبه کنم که دوره مطلق گویی ها و مطلق نگری ها گذشته است، آن مقطع را جزو افتخارات خود می دانم ولی آن سپاه این سپاه و حتی سپاه سال های 65 به بعد نبود که تصادفا در این فیلم آنجاکه به اختلافات سپاه پرداخته به این نکته هم اشاره ای دارد.
درباره فیلم ایستاده در غبار از سه زاویه سخن گفت. یکی از زاویه هنری. دوم از زاویه تاریخی و سوم جامعه شناختی. از زاویه هنری چون من تخصصی ندارم سخنی هم ندارم و تنها می توانم به عنوان یک بیننده بگویم این فیلم برخلاف فیلم های مر.بط به جنگ، غلو کردن نکرده و در پی ساختن چهره ای ماورای طبیعی و مافوق انسان از شهید نبوده است و حتی ابا نداشته از اینکه نشان دهد حاج احمد متوسلیان فردی تندخو بوده است. اما از زاویه تاریخی و جامعه شناختی نکاتی را می توان برشمرد.
ممکن است قیل و قال هایی درباره شهادت متوسلیان مطرح شود چنانکه در خود فیلم هم اشاره دارد. آنجایی که حاج احمد با عده ای ازافراد سپاه برای مقابله با اسراییل به لبنان می روند و فیلم می گوید امام ابهاماتی داشت و می گفت اولویت با جنگ در مقابل عراق است و در نتیجه قرار شد نیروهای اعزامی از لبنان برگردند و حاج احمد عده ای را گذاشت و خودش با عده دیگری برگشت. این جمله معروف امام خمینی که گفت «راه قدس از کربلا می گذرد» سال ها به عنوان استراتژی عملیاتی فتح قدس مطرح شد اما واقعیت این بود که در زمانی که تفکر انترناسیونالسیم اسلامی غلبه داشت و می گفتند در هرجای جهان مبازره با استبدا و استعمار و استعمار باشد ما هم هستیم و برای این منظور لشگر فرستادند آقای خمینی با این شعار به مقابله با آن استراتژی رفت و می خواست اعزام نیرو به لبنان را منتفی کند و بگوید اولویت ما جنگ با عراق است و مانع بازکردن جبهه درگیری دیگری شود. ضمن اینکه ایشان بطور کلی نسبت به جنبش های آزادیبخش از جمله جنبش های فلسطینی خوش بین نبود. من نمی دانم سازندگان فیلم خبر پشت پرده این جمله معروف راه قدس از کربلا می گذرد را داشته اند که در فیلم به ابهامات امام اشاره کرده اند یا نه؟ اما مقصود امام خمینی برعکس برداشتی بود که از شعار او شد.
ممکن است کسی بگوید اصلا حاج احمد متوسلیان در لبنان چه می کرد؟ اصلا چرا باید ما در جای دیگری مداخله کنیم؟ کسی هم می گوید به همان دلیل که امریکا و روسیه و انگلیس در ماورای مرزهای خود عمل می کنند دیگری بگوید پس فرق ما با آنها که سلطه طلب هستند چیست و کس دیگری بگوید ما وظیفه کمک به همه جنبش های آزادیبخش دا داریم. هر دیدگاهی که داشته باشیم حاج احمد متوسلیان یکی از نیروهای برجسته سپاه و از شهدای نامدار ایران بوده است و حق بود درباره او مستندی ساخته شود. این مستند دو بخش دارد یک بخش درباره سپاه آن زمان و بخش دیگر درباره متوسلیان.
درباره سپاه
فیلم با نمایش صحنه هایی از وداع حزن آلود مردم کرد پاوه با متوسلیان و عواطف مردم نسبت به او، به خوبی نشان می دهد تصوری که ازسپاه ان زمان و این زمان است قطعا یکی نیست و این به مجموعه ای از عملکردها بر می گردد. پاره ای اقدامات قضایی، سیاسی، و اقتصادی امروز تصور دیگری از سپاه ساخته است و نیروهای اصیل و با درایت سپاه از این موضوع رنجورند و میل به بازیابی همان جایگاه پیشین را دارند. (مثلا وقتی بعضی از افراد شناخته شده این نهاد در خبرگزاری های جناحی رسما از یک دوره ای کردن ریاست جمهوری روحانی می نویسند و کاری که به تصمیم ملت مربوط می شود را به جای ملت تصمیم می گیرند و متوجه نمی شوند که چه ضربه ای به جایگاه یک نهاد ملی وارد می کنند).
سه نوع مشروعیت را نام می برند. مشروعیت سنتی ، کاریزماتیک و دموکراتیک. مشروعیت دموکراتیک پایدارترین نوع آنهاست. اما من مشروعیت کاریزماتیک را به سه نوع دیگر تقسیم می کنم. کاریزمای ایدئولوژیک( و خاص تر: مذهبی)، کاریزمای ملی و کاریزمای اخلاقی. ایدئولوژیک مثل مارکس و لنین، ملی مثل جمال عبدالناصر و اخلاقی مثل بهجت. حال ممکن اشخاص یا نهادهایی واجد یک یا دو یا هرسه نوع باشند مانند پیامبر اسلام. در مقیاس های خردتر کاریزمای فردی و خانوادگی و غیره هم می توان تعریف کرد.
وجه مشترک همه اقسام کاریزما این است که وبر می گوید کاریزما روتینه می می شود اما به بیان دقیق تر در معرض فروپاشی هم قرار دارند. مشروعیت کاریزماتیک بر خلاف مشروعیت دموکراتیک شکننده است و دنیویت و منفعت طلبی یکی از مهم ترین عوامل فروریختگی آن است. سپاه در اوایل انقلاب کاریزمای ملی داشت. کاریزمای ملی رمزحیات نیروی نظامی است چون قوی ترین ارتش های دنیا و مجهز ترین به توپ و تانک و موشک هم اگر حمایت ملی را نداشته باشند به یک قدرت پوشالی بدل می شوند و اگر این حمایت فقط از یک جناح باشد از عدم حمایت ملی هم خطرناک تر است. سپاه در ابتدای انقلاب حمایت ملی را داشت.حتی گرو های بیرون از حاکمیت برایش احترام قایل بودند. من داستانی را تاکنون چندبار گفته ام که چون جنبه نمادین دارد بازهم تکرار می کنم. ما ساکن علی آباد از توابع نازی آباد در جنوب تهران بودیم و همسر من ساکن سه راه آذری بودند. اوایل انقلاب و تشکیل سپاه در محله آنها در سه راه آذری من به یک مغازه رفته بودم. شخصی از پشت به من دست کشید برگشتم دیدم او دارد به لباس من دست می کشد و به عنوان تبرک به صورت خود می مالد. او مرا نمی شناخت و نمی دانست کسی که در این لباس است فاسق و فاجر است یا نیست؟ صالح است یا ناصالح؟ اما لباس سبز سپاه برای مردم چنان قداستی داشت که از این اتفاقات زیاد رخ می داد و نمونه اش در فیلم، صحنه خداحافظی کردها با متوسلیان است. امروز شرایط چگونه است؟
اما در آن زمان اختلافات داخلی سپاه نقش زیادی در شکست کاریزمای درونی این نیرو داشت. یعنی در درون خود نیروها مسئله ایجاد کرد چون رفتارهای نامنتظره ای ایجاد می کرد. این خودش نیازمند یک مطالعه جامعه شناختی است و اگر امکان طرح مسائل وجود داشت و تبدیل به سوژه تحقیق می شد امکان آسیب شناسی و پیشگیری فراهم می شد اما چنین نشد. اختلافات در سپاه دو منشاء داشت. یکی جنبه حرفه ای داشت یعنی انضباط نظامی متعارف در ارتش های جهان و دیسیپلینی که در ارتش ایران بود در سپاه وجود نداشت و هرکس به اجتهاد خودش عمل می کرد و مسئله تمرکز فرماندهی و اطاعت از فرماندهی مانند ارتش نبود. این مشکل را در قسمتی از مستند که حاج احمد با یکی از فرماندهان خود درگیر می شود و سیلی به او می زند و او قهر می کند و حاج احمد با وساطت دیگران در ملاء عام از او دلجویی می کند مشاهده می کنید. دومین منشاء اختلاف، سیاسی بود. در سپاه چند گروه به وجود آمده بود. 1-آقایان طاهری خرم آبادی و بعد فاکر – 2- جمعی که شهید داوود کریمی نمایندگی شان می کرد- 3- آقایان محسن رضایی و شمخانی و نجات- 4- مجموعه دفتر سیاسی و آقای محمد زاده –5- مستقل ها در بدنه.
یکی از اختلافات این گروه ها به نوع نگاه شان به جنگ و استراتژی ها بر می گشت. در قسمتی از فیلم عبارتی از متوسلیان می شنویم که به نظر من عبارت کلیدی فیلم است. در ابتدای انقلاب برخی افراد استراتژی بسیج امواج انسانی و گوشت دم توپ را اتخاذ کرده بودند و آن را فوز شهادت برای دیگران می دانستتند اما متوسلیان در جایی که با یکی از فرماندهانش اختلاف پیدا کرده بود بعد درباره دلیل سخت گیری اش می گوید:« من دوست ندارم تو عملیات شهید بدهیم» این جمله خیلی کلیدی است و نشان می دهد او برای نیروی انسانی، ارزش قایل بود و اصل را بر این می گذاشت که نباید شهید بدهیم و به همین خاطر سختگیری می کرد و در نتیجه با بعضی های دیگر درگیر می شد. در ادامه همین اختلاف دیدگاه بود که نمادین ترین صحنه این فیلم ساخته شده است. صحنه ای که یکی از ریشه های اختلافات را هم نشان می دهد. صحنه ای که فیلم با آن شروع می شود و در اواخر فیلم در جای خودش تکرار شده این است که حاج احمد با مسئولان قرارگاه که دائم به او دستوراتی می دهند بگومگو می کند. وقتی می بیند آنها حرف اور ا نمی فهمند گوشی بیسیم را در هوا گرفته از سنگر بیرون می آید و در میان دود و غبار و صدای انفجار توپ و زوزه گلوله ها در میدان پر از خطر به حرکت در می آید تا قرار گاه نشینان شاید صدای واقعی و مهیب جنگ را بشنوند. نام فیلم هم به احتمال زیاد برگرفته از همین صحنه است که در اینصورت از دید کارگردان هم این صحنه مهم ترین صحنه است. این جا نشان می دهد کسی که در متن جنگ تکه و پاره شدن افراد را به چشم خود می بیند با کسی که پشت جبهه یا در قرارگاه نشسته دیدگاه مشابهی ندارند و دغدغه های شان فرق می کند.
فیلم ایستاده در غبار به صورت ملایم تری از کنار موضوع اختلافات سیاسی می گذرد اما شاید نخستین اثری است که باب بحث درباره اختلافات را می گشاید و می شود وارد این شد که چرا در ابتدای انقلاب چند جریان پیدا شد. اینکه سرنوشت آنها چه شد؟ چرا متوسلیان وقتی اسیر شد یکی از مسئولان گفت او دندان چرکین سپاه بود که کنده شد و… چرا شهید بهمنی و رستگار که فرمانده گردان بودند در اعتراض به خط بازی در سپاه به عنوان بسیجی به جبهه رفتند و شهید شدند؟ منصور کوچک محسنی کجاست؟ حاج گردانی و پاکدل و صدها فرمانده و رزمنده مؤثر که عمری را خالصانه در جبهه گذراندند و دنبال نام و نان نبودند کجا هستند؟ چرا نامی از آنها نیست؟ چرا داوود کریمی کنج عزلت گزید و دهها چرای دیگر؟ اگر به این پرسش ها جواب داده می شد امروز برخی مشکلات وجود نداشت. گرچه پاسخ به این پرسش ها نیازمند تحقیقی وسیع و بیان شبکه علل و دلایل است اما برای اینکه مبهم گویی نکرده باشم و برای خالی نوبدن عریضه می توان گفت در این تحقیق بدون شک یکی از دلایلی که به آن خواهیم رسید سیاست است و نسبت نیروی مسلح با سیاست. این مسئله که سپاه مثل ارتش نیست که فقط وظیفه اش دفاع از مرزها است و نباید در سیاست دخالت کند و سپاه وظیفه اش دفاع از انقلاب است و نهادی است سیاسی- نظامی- ایدئولوژیک منشاء این مسائل بود و هنوز هست و چون سپاه متشکل از سیاسی ترین نیروها و برخاسته از انقلاب بود نتوانست میان وظیفه حرفه ای و سیاست مرز روشنی ترسیم کند بخصوص که همین ویژگی در همان فضا اساسنامه سپاه تدوین شد و هین فضا تبدیل شد به یکی از اصول اساسنامه اش و با وجود اینکه برساخته انسانی بود نه وحی و قابل اصلاح بود اما همان تصورات را تثبیت و نهادینه کرد.
یکی از تفاوت های سپاه نسل اول با بعد این بود که سپاه از نیروهای سیاسی، دانشجویان و برخی افرادروشنفکر تشکیل شد. در فیلم ایستاده در غبار مشاهده می کنید که حاج احمد متوسلیان در مدت40 روزی که قبل از انقلاب در بیمارستان بستری بود دائما کتاب می خواند و به خانواده اش می گفت برایش کتاب بیاورند. این نسل کتابخوان بود اما امروز در سپاه چقدر افراد کتاب می خوانند؟ در سپاه لمپنیزم راهی نداشت. گرچه یکی از کسانی که خودش نماینده همان گروه بود فیلمی ساخته که در آن لمپن ها را خیلی برجسته می کند. لمپن ها وجود داشتند اما چون در سپاه دو مقوله اخلاق و فرزانگی ارزش بود به لمپنیزم اجازه نمی داد رشد کند و لمپن ها در حاشیه می ماندند. در سپاه مجلات مختلف مانند «پیام انقلاب»،« مکتب انقلاب»، «بولتن رویدادها و تحلیل»دفتر سیاسی که من و جناب ظریفیان همانجا بودیم در شمارگان زیاد منتشر می شد و خوانده می شد. کتاب های زیادی هم در سپاه چاپ می شد اما مشکل این بود که به تدریج این نشریات به سوی کانالیزه کردن افکار پرسنل سپاه پیش رفت اما نیروهای نسل اول این را نمی خواستند. ما در سپاه مرکز تحقیقات عقیدتی و سیاسی داشتیم. اتفاقا چون ما معتقد بودیم سپاه یک حزب بسته سیاسی نیست که نیروهایش را کانالیزه می کند و باید فرا حزبی باشد پروپوزال هایی که برای تدوین متون آموزشی می دادیم با همین دیدگاه بود و منجر به برخورد و اخراج از سپاه شد. صحنه کتابخوانی متوسلیان صحنه اختصاصی او نبود بلکه نشانگر فرهنگ کتابخوانی بود. اگر زندگی برخی از شهدا مانند باکری شناخته شود خواهید دید که او از بعضی روشنفکران امروز هم آوانگاردتر بود.
از نظر اخلاقی هم کسی در قید بند رانت نبود. مخلصانه کار می کردند. افراد بدون توقع اضافه کاری تا زمانی که کار بود می ماندند و انجام می دادند. کسی دنبال امتیاز نبود. فضا به گونه ای بود که خود من که یک بار که گذری به جبهه داشتم وقتی در هنگام برگشت برگه ای صادر کردند و تحویل من دادند که سندی باشد برای حضور در جبهه همانجا جلوی چشم شان پاره کردم چون کسی برای نان خوردن از این سوابق به جبهه نمی رفت اما پس از جنگ در یک دوره چندساله مسابقه بود برای سابقه تراشی آنهم از سوی کسانی که سابقه چندانی نداشتند. حتی بعضی ها با رابطه، درصد جانبازی را تغییر می دادند و کسی با 15 درصد جانبازی 70درصد می گرفت و کسی با 70 درصد جانبازی 40 درصد می گرفت.
متوسلیان
فیلم از متوسلیان یک انسان عادی ترسیم می کند و این یکی دیگر از ویژگی های فیلم است. با دوری گزیدن از ایدئویوژی اندیشی و کاریزما سازی راه را برای شناخت طبیعی تر از شهدا باز می کند. شهدا در همه جای دنیا مورد احترام همه ملت از هرگروه و جناحی هستند و ارزش ملی دارند بگذریم که در ایران شهدا وجه المعامله سیاست شدند و با تبدیل شدن به ابزار مشروعیت بخشی گروهی خاص آنهم گروهی که تصادفا معروف به بداخلاقی بودند چنان قداست ملی شان خدشه پیدا کرد که وقتی می خواستند شهدای گمنام را در دانشگاه ها دفن کنند با مقاومت و درگیری عده ای از دانشجویان روبرو شدند چون احساس می شد قصد بهره برداری سیاسی از شهدا وجود دارد. وقتی شهدا قداست ملی دارند در بزرگداشت های انها باید از همه شخصیت ها حتی دگراندیشان دعوت شود اما مجالس بزرگداشت به تریبون اختصاصی افراد خاصی با گرایش خاص تبدیل شد. حتی شهدای پس از جنگ مانند شهید آوینی را هم با مصادره به مطلوب کردن تصویر غیرمنصفانه ای از او ارائه دادند. این فیلم که ادامه و تکامل سبک کار آوینی است در این جهت هم متفاوت است و دعوت از دکتر ظریفیان و بنده که خارج از ان گفتمان هستیم نمونه ای از سبک بزرگداشت متفاوت است چون دست اندرکاران فیلم باور دارند که شهدا سرمایه های معنوی و ملی هستند.
اصالت صلح
در پایان متذکر می شوم که این فیلم و فیلم های مشابه انسان را متاثر می کند و برنگیزاننده است. البته برای نسل ما که جنگ نوستالژیک است برانگیزاننده تر است اما یک لحظه هم نباید غفلت کنیم که جنگ شوم است. بخاطر معرفی قهرمانان جنگ نباید فکر کنیم که اصل جنگ ارزشمند است. البته ما نباید بخاطر ضد جنگ بودن چنان رمانتیک و متوهم شویم که ضرورت داشتن نیروی دفاعی را انکار کنیم. جامعه همیشه برای دفاع در برابر تهدید نیاز به هزاران باکری و همت و متوسلیان و داوود کریمی و… دارد نه برای توسعه طلبی و نه برای کاربرد آن در درون مرزها بلکه برای حفظ مرزها. در عین حال آنچه در همه موقعیت های صلح و جنگ نیاز است متوسلیان های علمی و فرهنگی است. در دنیای امروز با ما مزیت های فرهنگی مان می توانیم هماوردی کنیم نه صرفا با مزیت نظامی. حتی در تاریخ گذشته هم در برابر مغولی که ایران ر ا ویران کرد مزیت فرهنگی ما بود که مغول را در عین مسلط شدن بر ایران به زانو در آورد و فرهنگ ایرانی و اسلامی را نه فقط در آنها حتی به درون مرزهای آنها برد و میلیون ها مسلمان در چین و مغولستان و زبان فارسی و اشعار سعدی در آنجا از مظاهر آن است.
فقط جنگ دفاعی است که شرافت دارد و جنگ توسعه طلبانه و ستیزه جویانه جز انهدام نیروها و نابودی کرامت انسان ها ثمری ندارد. من در خود جنگ هم از صلح می گفتم. جنگ همیشه ویرانگر است هم در دوره جنگ و هم پس از ان. درست است که جنگ میدان کشف استعداد است. کسانی در جنگ نبوغی نشان می دهند که شاید اگر جنگ نمی شد کودن شناخته می شدند چون استعداد آنها فقط در جنگ امکان ظهور دشاته است اما لزومی ندارد حتما جنگ و خونریزی برپا شود تا این استعدادها شناخته شوند. می توان میدان های مصنوعی رزم و تمرین یا رزمایش داشت و استعدادها را شناخت. اما با وجود درستی اینکه جوهر انسان در جنگ شناخته می شود اصل بر صلح استت نه جنگ . این هم حکم عقل است و هم حقوق بشر و هم حکم صریح قران است. اصل صلح از نادر اموری است که عقل و دین و اخلاق و حقوق بشر همگی در اینجا به هم می رسند و اجماع دارند. مطالعه همه جنگ ها نشان در طول تاریخ نشان می دهد جنگ ماهیتا چنین است که تا وقتی جریان دارد ویران می کند و پس از جنگ هم رزم آوران دیگر به خانه برنمی گردند و اگر در جنگ پیروز شده باشند حفظ تمامیت ارضی را مدیون فداکاری خود دانسته و امتیازات ویژه می خواهند و اگر شکست خورده باشند برای جبران آن باید تجدید قوا کنند و در هر صورت به قدرت طمع می کنند( یادداشت قبلی ام) جنگ روند طبعی امور را بهم می ریزد، نیروی جسمانی را برتر یا همعرض نیروی عقلانی می سازد، مکانیسم طبیعی بازار را بهم می زند و اقتصاد دولتی و رانتی شکل می گیرد. دولت به ویژه نظامیان قدرت می گیرند و ممکن است تا سال ها پس از پایان جنگ این شرایط ادامه داشته باشد در حالی که باید نهاد نظامی و نهاد سیاسی در محدوده کارکرد ذاتی خود عمل کنند و اگر غیر از این باشد تعادل کل سیستم بهم می خورد.
کانال گفتار های عمادالدین باقی
https://t.me/emadbaghi
اینستاگرام
https://instagram.com/emadeddinbaghi
وبسایت
www.emadbaghi.com
فیس بوک
https://facebook.com/Emadbaqi/
عمادالدین باقی
