رضا قلی و وطن دوستی در زمانه وطن گریزی

عمادالدین باقی

مجله فرهنگ رسانه، پاییز 1401 شمارۀ 24 (پیاپی 5) ص48-49

به مناسبت اولین سالگرد درگذشت علی رضاقلی

دکتر علی رضاقلی اندیشمندی بود که انتظار می رفت آثار بیشتری از او بر جای مانده باشد اما همین اندازه از کتابها، مقالات و گفتار هایی که از او به یادگار مانده ارزشمند است و او را در زمره سرمایه های فرهنگی کشور قرار می دهد. لزومی ندارد که انتظار داشته باشیم همه با نظرات او همدل و همرأی باشند. عالم اندیشه و نظر عالم توافق نیست. اساساً توافق، منجر به سکون و ضد اندیشه است و از تضارب افکار است که حقیقت برمی خیزد. عدم توافق هاست که موتور محرک اندیشه است. هر کسی بکوشد که توافق مطلق در عالم اندیشه ایجاد کند با نام نیک توافق، بزرگترین دشمنی را با علم و توافق می کند. از اینرو ما ممکن است شخصیتی را دوست داشته باشیم ولی با رأی او موافق نباشیم. آقای رضا قلی یکی از اندیشمندان ایرانی است که شاید کسی کتاب «نخبه کشی» و یا کتاب «خودکامگی» اش را برترین بداند و درست در مقابل، شخص دیگری آنها را فاقد ارزش یا ضعیف بپندارد. مهم نیست که ارزیابی ها چیست. مهم این است که در همین دنیای عدم توافق، مواضع و اصولی هستند که باید بر آنها توافق داشت زیرا شیرازه حیات اجتماعی را تشکیل می‌دهند. یکی از آنها وطن و کشور است. خانه و در مقیاس بزرگترش وطن. نروژی ها به خارج کشور که سفر می کنند وقتی می خواهند بازگردند می گویند برویم خانه و منظورشان کشورشان است. اساسا در زبان انگلیسی به وطن و میهن می گویند homeland و کلمه home به معنی خانه جزیی از این نامگذاری است. برخی بخاطر رنجش از حکومت و‌ حکمرانی ملال آور و زیانبار و یا ناهنجاری های هموطنان خود، بدون اینکه نگاهی به خودشان هم بیندازند و ببینند خود چه کرده و چگونه اند؟ دچار احساس منفی به خانه و وطن گریزی شده اند، اما وطن جایی است که انسان پناه می گیرد و آنها که انسان را از پناهگاهش منزجر می کنند بزرگترین جنایت را انجام می دهند. ما همه مظروف آن ظرف هستیم. بدون آن ظرف، مظروف آواره و معلق است و اینجا دقیقا همان نقطه ای بود که رضاقلی بدان حساس بود.

برخلاف برخی از روشنفکران که با اندیشه و عمل شان پایه های این توافق را می لرزانند رضاقلی بر تحکیم و تثبیت آن اصرار داشت و هر جا حرکتی موجب خدشه به توافق در حس وطن دوستی می شد شاخک هایش حساس می شد و واکنش نشان می داد.

چند سال پیش با جمعی از دوستان مانند آقای بدیع زادگان، آقای سعید منتظری، آقای رضا قلی و… مهمان اقای اصغر صباغیان بودیم. در این گپ و‌ گفت، آقای رضاقلی ابتدا آماری از مهاجرت دانشجویان دانشگاه شریف و المپیادی ها داد و می گفت چرا دانشجویان شریف بعد از فارغ التحصیلی در اولین فرصت، ایران را ترک می‌کنند؟ و یک عنصر تحصیل کرده که این کشور برای برای پرورش او هزینه کرده، درست زمانی که درختی آماده میوه دادن هست، چون سرمایه‌ی آماده، به کشور دیگر مهاجرت می کند و به رایگان میوه هایش را در آنجا عرضه می کند؟

برای او این پرسش خیلی جدی بود زیرا خودش کسی بود که پس از انقلاب ۱۳۵۷ مقطع دکتری را در فرانسه ناتمام گذاشت و به کشور بازگشت تا به مردم خود خدمت کند.

آقای رضاقلی حکومت را در فراری دادن نخبگان و ایجاد بی هویتی و بی انگیزگی در وطن دوستی مقصر می‌دانست اما بر مسئولیت افراد و اساتید و نهادهای آموزشی و نخبگان و روشنفکران هم تاکید داشت. به همین دلیل بود که وقتی در ادامه صحبت، آماری از چند مدرسه سنتی و مذهبی می داد که از پیش از انقلاب و بعضاً بعد از انقلاب فعال شده‌اند گفت اینها مدارسی هستند که افراد را کاملاً مذهبی تربیت می کنند. مدارسی هستند که فیلترهایی برای ثبت نام دارند و سختگیری زیاد می‌کنند، و شهریه زیاد می‌گیرند. دقیقاً مدارسی که تصور می رود باید فارغ التحصیلانش بیش از همه علاقمند به ماندن در کشور باشند اما ۹۰ درصد آنها مهاجرت می کنند.

من نمی دانم شادروان رضاقلی این آمار را از کجا آورده بود اما به شدت حساس شده بود که این مدارس چه می کنند و چه آموزشی می دهند که دانش آموزانی که با سخت گیری تربیت می شوند و برترین آموزش های مذهبی هم در آنجا ارائه می شود شوق مهاجرت دارند؟ او البته فرضیه های بدبینانه ای را درباره این مدارس مطرح می کرد اما

اگر این پرسش ها برای سکانداران کشور هم وجود داشت و دغدغه و مشغله ذهنی شان را تشکیل می داد و برای علم و نظرات علمی و کارشناسی ارزشی قائل بودند، حتماً راه برون رفت از آن را می جستند. اما روند افزایشی فرار نخبگان نشان می‌دهد که سکانداران، هم از فهم اصل مشکل و هم از درمان مشکل ناتوانند.