در جستجوی جامعه سالم

سلامت و سرمایه اجتماعی در پیوند با سیاست و دولت

مجله مهرنامه، شماره 43، مرداد1394، ص275-274
کتاب سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی، مفاهیم و رویکردها، نویسندگان: دکتر میرطاهر موسوی- دکتر ملیحه شیانی، در بهار1394 از سوی نشر آگه منتشر شده است.
با توجه به ساختار مطالب و نیز جایگاه نویسندگان، این کتاب متنی آموزشی درباره سرمایه اجتماعی است. توجه به شخصیت نویسنده در گزارش و تحلیل کتاب ها و نظریه ها، شیوه ای متعارف است از این رو نمی توان تجربه طولانی یکی از نویسندگان(دکتر میرطاهر موسوی) در برساختن نهادهای اقتصادی و اجتماعی مهم در حیطه جامعه مدنی مانند مجتمع صنعتی بهارستان و یا بیمارستان های خیریه و نیز حضورفعال نویسندگان در نهادهای مدنی را در انگیزه و نگرش و پرداخت کتاب سرمایه اجتماعی نادیده گرفت.
مباحث مربوط به سرمایه اجتماعی را وقتی مردم می خوانند احساس می کنند آن را می دانند یا می شناسند و آنچه را که به صورت گنگ در پیرامون خود می دیدند اکنون به صورتی روشن، جذاب، منظم و کاربردی درک می کنند. این احساس در هنگام مطالعه کتاب سرمایه اجتماعی موسوی- شیانی، نیز برانگیخته می شود.
در مقدمه کتاب برای زمینه چینی بحث اشاره کرده است که سرمایه، اعم از طبیعی، انسانی مادی، سرمایه اجتماعی برون داد و درون داد توسعه به شمار می آید و این اندیشه که سرمایه اجتماعی اکسیر و درمان بخش بسیاری از دردهای جامعه است جذابیت زیادی دارد. همچنین: در جایی که حکومت کارآ، نظام قضایی کارآمد و مستقل و سیاست گذاری هدفمند وجود داشته باشد و نهادهای محلی رشد کرده و کارکردهای کلان حکومت را کامل می کنند و کشورهایی با سطوح اعتماد بالاتر و عملکرد حکومتی مناسب تر، رونق و توسعه بیشتری خواهند داشت زیرا سرمایه اجتماعی، بازده سرمایه گذاری فیزیکی و انسانی را افزایش می دهد. در مقدمه کتاب، ذکر این نکته مهم هم فرو گذاشته نشده است که سرمایه اجتماعی اساسا خارج از بخش دولتی به وجود می آید و اگر دولت ها اجازه فعالیت به جامعه مدنی ندهند سرمایه اجتماعی را تهی می کنند.
کتاب از دوفصل تشکیل شده است. در فصل اول که فرایند تاریخی مفهوم سرمایه اجتماعی را توضیح می دهد اشاره می کند که گرچه نخستین بار هانیفن آن را به کار برده است اما پس از آنکه جاکوبز در کتاب مرگ و زندگی در شهرهایی آمریکایی، از این واژه برای بیان روابط گرو های حاشیه نشین شهری استفاده کرد توجه بیشتری به آن توسط اندیشمندان اجتماعی صورت گرفت. هرچند وبلن، متفکر کلاسیک در اصطلاح«دارایی نامحسوس» یا«غیرقابل لمس» خود و آدام اسمیت در نظریه «احساسات اخلاقی» همین معنا را در نظر داشتند. اما کارپایه نظریه سرمایه اجتماعی وامدار مفهوم سازی های چهار متفکر یعنی مارکس، دورکیم، زیمل و وبر است. در عین حال بوردیو نخستین تحلیل منظم را از سرمایه اجتماعی ارائه کرده است. از نگاه او سرمایه اجتماعی چهارگونه دارد: اقتصادی(ثروت)، سرمایه فرهنگی(صلاحیت، دانش)، سرمایه نمادین(افتخار، پرستیژ)، سرمایه اجتماعی(پیوندهای اجتماعی، اعتماد) و اشکال گوناگون سرمایه قابل تبدیل به هم هستند. اما این کتاب، بوردیو را از نقد و ایراد معاف نکرده است کاری که با رابرت پاتنام به عنوان مبتکر تمایز سرمایه اجتماعی درون گروهی و بین گروهی و همچنین جیمز کلمن که سرمایه اجتماعی را منبعی اجتماعی-ساختاری می داند انجام داده اند. دیدگاه فوکویاما که سرمایه اجتماعی و اعتماداجتماعی را تلفیق کرد نیز به کوتاهی معرفی شده است. فصل اول کتاب نشان می دهد که 71 مفهوم و شاخص مطرح در این زمینه و تعاریف سرمایه اجتماعی، حول سه محور «شبکه های اجتماعی»، «هنجارهای متقابل» و «اعتماد» هستند.
اینکه در مناطقی که دموکراتیک تر هستند گرایش به روابط افقی و در مناطقی که کمتر دموکراتیک هستند گرایش به روابط عمودی وجود دارد و نقش کارکرد انجمن های داوطلبانه و نیز بیان کارکردهای مثبت و منفی سرمایه اجتماعی و منابع تعیین کننده سرمایه اجتماعی از نکات درخور ذکر فصل اول هستند.
اعتماد که یکی از بزرگترین، قدیمی ترین و اجماعی ترین مفاهیم سرمایه اجتماعی است جایگاه ویژه ای یافته و انواع اعتماداجتماعی مورد بحث قرار گرفته است.
اگر در فصل اول جنبه نظری غالب بود و مسائل و موضوعات عینی جنبه مثالی داشت و یا در قالب گزارش تحقیقات میدانی و تجربی دیگران مطرح می شد در در فصل دوم وارد بحث های عینی تر شده است. فصل دوم با عنوان«سلامت» نشان می دهد که از میان انواع و مهم ترین مصادیق سرمایه اجتماعی می خواهد روی سلامت تمرکز کند و این انتخاب هم با حیطه کاری و تجربی و دانشگاه متبوع نویسندگان که یکی از آنها(میرطاهر موسوی) علاوه بر عضویت و تجربه طولانی در مدیریت مرسسه خیریه کهریزک، عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی است، رابطه دارد. زن بودن یکی دیگر از نویسندگان که او نیز از اساتید جامعه شناسی است در توجه به بخش دیگری از موضوع سلامت بی تاثیر نبوده است. در مقدمه اشاره کرده بودند که «سرمایه اجتماعی مثبت به معنای جامعه ای است که در سلامت بسر می برد و شهروندان آن پیوند خوبی با ارکان مختلف آن برقرار کرده اند» و حالا به تفصیل بدان می پردازند. ابتدا دو رویکرد «بیمارمحور» و «سلامت محور» را بیان کرده و سلامت اجتماعی را از منابع سلامت فردی می دانند. پس از آن مفاهیم:«سلامت جسمی»،«سلامت معنوی» و «سلامت روانی» را توضیح داده و نشان می دهند که سلامت روانی بر همه جنبه های زندگی انسان مؤثر است لذا سازمان بهداشت جهانی، سلامت را نه صرفا به عنوان فقدان بیماری و ناراحتی بلکه به صورت بهزیستی کامل فیزیکی، روانی، اجتماعی تعریف می کند.
پس از آن مباحث کتاب به تدریج به سلامت اجتماعی به عنوان شاخصی که توصیف گر عمومی وضع جامعه است سوق پیدا می کند. در این رویکرد شاخص هایی چون بیمه های سلامت، میزان بودجه، شیوع خشونت و جرم، مصرف مواد مخدر، تعدا زندانی ها، تعداد افراد بی خانمان، سرانه های آموزشی و بهداشتی، نرخ شیوع بیماری و… مورد توجه قرار می گیرد. در واقع بحث سرمایه اجتماعی گرچه ابتدا به ساکن به نظر می رسد به سپهر محدودی از مسائل اجتماعی مربوط می شود و وقتی بر «سلامت» متمرکز می شود بسیار محدودتر می شود اما گویی در ذیل آن همه مسائل اجتماعی و ظاهرا نامرتبط هم به یکدیگر مرتبط می شوند و می توان ذیل یک عنوان جزیی به بسیاری از مسائل کلی و جزیی اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، درمانی و روان شناختی پرداخت. وقتی از بحث سلامت اجتماعی به تعیین کننده های اجتماعی سلامت وارد می شود شرایط اجتماعی که مردم در آن زندگی و کار می کنند مورد بررسی قرار می گیرد که از جمله آنها وضعیت اشتغال، آموزش، تغذیه، جنسیت و… است و می خواهد شرایط تحقق سلامت اجتماعی را تبیین کند. برای اینکه کتاب نباید از جامعه شناسی دور شود و این مفهوم را در قلمرو خود بررسی کند به بحث مؤلفه های ساختاری می پردازد که شامل 1- پایگاه اجتماعی و اقتصادی، 2- جنسیت، 3- آموزش و تحصیلات، 4- درآمد و 5-قومیت است و به نقش این 5 عامل در سلامت فردی و اجتماعی می پردازد. البته کتاب از تعیین کننده های بینابینی هم غفلت نکرده و مقولاتی چون شرایط دوران ابتدایی زندگی، تغذیه و امنیت غذایی، اشتغال و شرایط کار، سبک زندگی ، اعتیاد، نظام سلامت، حمل و نقل و ترافیک را هم به عنوان عوامل بینابین مورد بحث قرار می دهد و مؤلفه ای چون مسئله«جهانی شدن» و مسافرت ها و نفوذ فرهنگی کشورها در یکدیگر را ولو به اختصار اما از قلم نمی اندازد.
غیر از رویکرد سلامت اجتماعی که در بالا آمد، رویکرد سلامت اجتماعی جامعه، هم مورد بحث قرار گرفته است. در این رویکرد، سلامت اجتماعی معادل«جامعه سالم» است که بازهم همان شاخص های قبلی مانند فقر،آموزش، جرم، آلودگیهای زیست محیطی،آزادی های مدنی و غیره مورد بحث قرار می گیرد. رویکرد سوم؛ سلامت اجتماعی فرد است. در وهله اول کنار هم قرار قرار گرفتن این دو کلمه «اجتماعی فرد» موجب درنگ می شود اما با بحث هایی درباره میزات تعاملات و ارتباطات فردی، سازگاری، انطباق فرد با محیط و غیره، منظور از آن روشن تر می شود. وقتی گفته می شود «بدن سالم در عمل، نشانه ای از پیامدهای انسجام اجتماعی است»(ص146) درک رابطه آنها برای خواننده کمی بعید به نظر می آید اما با ارائه گزارش های تحقیقاتی نشان می دهد که چگونه سرمایه اجتماعی در حفظ و ارتقای سلامت افراد و حتی بر نرخ مرگ و میر مؤثر است.
همه این بحث ها اگر به نقطه ای کاربردی منتهی نشود صرفا یک دلمشغولی نظری خواهد بود لذا بخش های پایانی کتاب وارد موضوع سیاست گذاری های مرتبط با سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی شده و پای سیاست و حکومت هم به موضوع باز می شود. نقش دولت ها و برنامه های آنها در این زمینه بسیار مهم است. تجربه دولت های رفاهی مختلف از دولت رفاهی لیبرال تا دولت های دموکرات و محافظه کار و سوسیالیستی هرچند کوتاه اما برای کامل کردن این قسمت از کتاب توضیح داده شده است.
در پایان کتاب «دیدگاه تلفیق مفهومی» از دو متغیر سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی را معرفی می کند که کمتر در مطالعات تجربی مورد استفاده قرار گرفته است.
کتاب سرمایه اجتماعی نشان می دهد ذیل این عنوان و عنوان محدودتر «سلامت» که خودش یکی از شاخص های سرمایه اجتماعی است، همه چیز به هم ربط پیدا می کنند.