فقه حقوق بشر چیست؟

#عمادالدین_باقی

✍️ هنگامی که آخرین درس‌های خارج مرحوم استاد عالیقدر حضرت آیت الله منتظری را در موضوع سَبّ و بهتان و حقوق انسان شنیدم چندان پر اهمیت و جذاب بود که آن را پیاده کردم و با حذف برخی نکات فنی اجتهادی و مطول، خلاصه ای از آن را برای استفاده عمومی تر فراهم کردم که سال ۱۳۸۲ در دو شماره روزنامه شرق در سرمقاله ای تحت عنوان«حقوق بشر یا حقوق مومنان» انتشار پیدا کرد. پس از آن هم به صورت جزوه‌ای از سوی دفتر حضرت آیت الله منتشر شد و سرانجام به فصلی از کتاب «فلسفه سیاسی اجتماعی آیت الله منتظری» تبدیل شد.
نکته کلیدی و نظریه مرکزی این رشته درس‌ها این بود که فقه سنتی تاکنون مبتنی بر دفاع از «حق مومن» بوده است. آیت الله منتظری ضمن نقد ادله و نظرات پیشینیان، گفتند فقه باید مبتنی بر «حق انسان» باشد و ادله قرآنی، روایی و عقلی خویش را بر آن اقامه کردند.
از آن زمان به کرات در گفته‌ها و نوشته‌های خود ترکیب «#فقه_حقوق_بشر» را به کار بردم تا چنین اصطلاحی جا بیفتد و خوشبختانه امروز دیگر اصطلاحی آشناست و توسط اندیشمندان به صاحب نظران به کار می‌رود.
* فقه چیزی جز مجموعه ای از مقرراتِ عمدتا در حقوق خصوصی و مدنی و معاملات نیست که به دلیل انتساب دینی اش تصور می شود فقه یعنی دین. در نتیجه دو مقوله فقه و حقوق بشر وارد دوگانه امر مقدس و غیر مقدس می شوند. درباره نسبت فقه با دین و اینکه فقه نه مساوی دین است و نه تقدس دارد، به متن بحث«ظرفیت های فقه اسلامی و حقوق بشر» منتشر شده در مجله تقریرات شماره۶ نگاه کنید.
* فقه حقوق بشر از حیث روش، همانند فقه سنتی و دارای اصولی است. اصول فقه، ابزار استنباط هستند مانند اصل برائت، اصل الاباحه، احتیاط، استصحاب و قواعدی چون تعادل و تراجیح و دهها اصل و قاعده فقهی و اصولی دیگر.
در فقه حقوق بشر، همان اصول، بعلاوه اصول دیگری که تاکنون مغفول بوده اند مبنا و ابزار استنباط قرار می گیرند. برای مثال اصل کرامت انسان، اصل برابری حقوقی آدمیان، اصل آزادی فردی، یا این اصل که هر عملی مادامی که حقی از دیگران تضیبع نکند حتی اگر گناه فردی باشد، جرم نیست و مجازات دنیوی ندارد.
گرچه فقه سنتی نیز باید اساسش بر قران و سنت باشد اما در عمل به سنت فکری و قیل و قال فقها بدل شده و ما باید نشخوار کننده نظرات بزرگان باشیم. اینکه درباره نظرات بزرگان، نقد و روشنگری و احتجاج کنیم و در تاریخ اندیشه ارجی قائل باشیم ایرادی ندارد و مطلوب هم هست اما وقتی نظرات بزرگان تبدیل به امر مقدس و غیرقابل چون و چرا شود، مشکل آغاز می شود و سنت فکری را عقیم می سازد.
* یکی از دلایل تعمد بر تکرار و جا انداختن اصطلاح فقه حقوق بشر این است که فقه حقوق بشر متفاوت از اصطلاح حقوق بشر اسلامی است. تفاوت های این دو زیاد و مهم است.
– در حقوق بشر اسلامی، حقوق بشر قید (اسلامی) می خورد اما در فقه حقوق بشر، فقه است که قید(حقوق‌بشر) می خورد.
– در اصطلاح فقه حقوق بشر، روش سنتی استنباط حفظ می شود و از مدار تخصصی خارج نمی شود اما رویکرد و مبنا عوض می شود.
( گفتار بالا در آغاز نخستین پنل از دومین همایش سالانه علمی بررسی و نقد آرا و آثار آیت الله منتظری در زمینه حقوق بشر در تاریخ پنجشنبه ۳۰ آذر ۱۴۰۲ ارائه شده است)

باز نشر شده در سایت وکلا پرس