اقتصاد سوگواری

مقاله زیر بخشی از یک پژوهش گسترده است. منتشر شده در مجله مطالعات اجتماعی ایران (دومین مجله علمی پژوهشی انجمن جامعه شناسی ایران). شماره 1، دوره هفتم، بهار 1392 http://www.isa.org.ir/magazine-article/5898 فایل پی دی اف صفحات مجله http://www.isa.org.ir/sites/default/files/1_19.pdf#page=25&zoom=110.00000000000001,0,781 چکیده اساس این تحقیق در بیان نظریة هم‌آغوشی حوزه‌های عرفی و قدسی، دین و دنیا و امور لاهوتی و ناسوتی و نقد تصور رایج حقیقی‌دانستن دوگانه‌بینی در این عرصه است. این تحقیق در ادامة نوشته‌های دیگر نگارنده و مطالعات تجربی برای نشان‌دادن اعتباری‌بودن این تفکیک بوده و این‌بار موضوع سوگواری‌ها را برای اثبات تجربی نظریة خویش برگزیده است. بخشی از تحقیق در زمینة وسایل سوگواری است و می‌خواهد نشان دهد که ناب‌انگاری دربارة کنش‌های مذهبی و برچسب قدسی‌زدن صِرف به آن با واقعیت اجتماعی هم‌خوانی ندارد و در واقعیت اجتماعی امور قدسی کاملاً از امور دنیوی منتزع نیستند، چنان‌که سوگواری‌ها با وجود جلوة مذهبی و معنوی خود به‌شیوه‌های گوناگونی با زندگی مردم پیوند دارند. از جمله اینکه گردش مالی عظیمی‌ در پشت سوگواری‌ها نهفته است که در دوام این کنش مؤثر است. واژگان كليدي: عرفی،قدسی،اعتباری و حقیقی،دوآلیسم، سکولاریزم، سکولاریزاسیون،ابزار سوگواری، پول، طبقه، نذر، وقف پرچم، پرده، کتیبه‌، پلاکارد، پوستر، شمایل‌ها، چفیه، رخت ماتم، پوشاک تعزیه، خیمه،سنج، دهل، طبل، کرنا، شیپور، شمشیر، خنجر، سپر، زره، علم، علامت، زنجیر مقدمه اين مقاله بخشی از پژوهشي گسترده دربارة ابعاد مختلف سوگواری‌های مذهبی با تکیه بر مراسم محرم است که با رویکرد مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی انجام شده است. این تحقیق با مشکلات فراوانی روبه‌رو بوده است. درازای تاریخی و پهنة بزرگ جغرافیایی سوگواری‌های محرم باعث شده آثار زيادي در اين باب به رشتة تحرير درآيد، اما این منابع غالباً دارای مضامین تکراری یا ملفوف به شیفتگی بوده‌اند و رویکردهای بدون حب و بغض در آن‌ها غایب است. شدت اثرگذاری حادثة عاشورا حتی کسانی را که کوشیده‌اند از داوری ارزشي بپرهیزند مصون نگذاشته است. دسترسی به برخی داده‌ها با مشکلاتی ازجمله بي‌اعتمادي روبه‌رو بوده است. بازاریان به دليل نگرانی از اينكه مبادا اين تحقيق پوششي از جانب مأموران مالیاتی باشد به سختی تن به گفتگو داده یا ترشرویی كرده‌اند. بنابراين برای جلب اعتماد باید از ترفندهای مختلفی استفاده می‌شد. تنها كساني که نویسنده را می‌شناختند همکاری مطلوب نشان می‌دادند. اینکه مراسم تاسوعا و عاشورا سالی یکبار برگزار می‌شود سبب شد محقق نتواند هرسال به بیش از یک شهر برای مطالعه سفر کند، لذا بخشی از کار میدانی به اجبار موکول به فرارسیدن زمان بعدی و در نتیجه طولانی‌شدن زمان تحقیق شد. پرسش‌ها پرسش‌های متعددی برای کل این تحقیق وجود دارند. برخی از تحقیقات اجتماعی انجام‌شده حاکی از سیر نزولی گرایش‌های مذهبی است، اما گرایش به سوگواری‌های مذهبی روندی معکوس را نشان می‌دهند. دلیل این تفاوت‌ها چیست و راز و دلیل دوام کنش‌های مذهبی در ميان تودة مردم که اوج آن در محرم مشاهده می‌شود چه بوده است؟ فرضیات برخی از فرضیات تحقیق: 1- کارکردهای پاره‌ای از مناسک در زندگی روزمره > دلیل دوام آن‌هاست.2- و همچنین بدفهمی مزمن دوگانه‌پنداری عرصه‌های عرفی و قدسی و مادیت و معنویت > دلیل درک اشتباه در مورد میزان و کیفیت گرایش به امور مذهبی است. چارچوب نظری مبنای نظری این تحقیق نظرية هم‌پیوندی و یگانگی مقولات عرفی و قدسی است. این نظریه پیشتر در سال‌های 1377 و 1384 منتشر شده است. چکیدة نظریه این است که دوآلیسم امر عرفی و قدسی، اعتباری است نه حقیقی و متغیرهای دینی مستقل از امر دنیوی وجود ندارند و امور مقدس و نامقدس و عرفی و قدسی درهم تنیده‌اند (ر.ك باقی، 1377و1383). همة صورت‌های معنوی و مذهبی در بطن خود یا پس پشت خود واجد سائقه‌های مادی نیز هستند. هیچ صورت نابی وجود ندارد و مادیت و معنویت در میان انسان‌ها بسان جسم و جان‌اند و اصیل‌انگاشتن یکی و غیراصیل دیدن دیگری افتادن در دام دوگانه‌پنداری است. سکولاریزاسیون فرایند تقدس‌زدایی است. اما در این بحث معنای اولیة سکولاریسم(دنیوی کردن دین و از آسمان به زمین آوردن قوانین زندگی) را مدنظر داریم. سپس یک فرآیند مکرر و دائمی تجسدبخشیدن به امور ماوراءالطبیعی با حفظ درون‌مایة قدسی و معنوی آن یا ادغام صُوَر مادی و معنوی را و این متفاوت از سکولاریزاسیون است. زیرا سکولاریزاسیون مشتمل بر فرآیند تبدیل قدسی به عرفی و غیردینی‌شدن است(ر.ك اینگلهارت، 1387). یعنی ثنویتی که پیشتر گفته شد در آن مفروض است و تنها نوعي جایگزینی، انتقال یا استحاله از سپهر قدسی به سپهر عرفی رخ می‌دهد. از آنجا که محتمل است کاربست آن اصطلاحات بدفهمی‌هایی در پی داشته باشد از تعبیر فرآیند دائمی تبدیل وجهة قدسی و معنوی به وجهة مادی و ادغام آن‌ها استفاده می‌كنيم. فرهنگ‌شناسان فرهنگ را به دو مقولة مادی و غیرمادی تقسیم می‌کنند (روح‌الامینی، 1372: 24؛ دقتی، 1387: 88 و 89). بر این سیاق مذهب نیز مقوله‌اي فرهنگی شامل دو جنبة مادی و غیرمادی است. جنبة غیرمادی آن عبارت است از نُرم‌ها، باورها و ارزش‌ها. جنبة مادی آن بقاع متبرکه، زیارتگاه‌ها، اشیای مقدس و ابزار و وسائل جشن و سوگ مذهبی‌اند. این تعریفِ دوبخشی و دوگانه‌بودن جنبه‌های مادی و معنوی، خود عاملی برای تقویت دوگانه‌پنداری عرفی-قدسی است. مطالعة دقیق رفتار توده در حوزة مذهب نشان می‌دهد که آنان بیشتر میل به زمینی‌کردن مفاهیم مذهبی دارند. بشر همواره در پی قابل‌فهم‌کردن و عینی‌ساختن امور ماوراءالطبیعی بوده است. درکی که تودة مردم از خدا دارند از طریق تشبیه به موجودات قابل گنجایش در ذهن آنان است و برایش چشم و گوش و دست و مکان تصور می‌کنند. آرامگاه‌ها و مکان‌هایی باشکوه را برای لمس‌کردن و بوسیدن و توسل‌کردن و نیایش با اقبال خود رونق می‌بخشند. خدای توده با خدای فیلسوفان همیشه تفاوت داشته است. خدای فیلسوفان و متکلمان خدایی است که باید خارج از گنجایش فهم عادی آن را درک کرد، اما خدای توده همان است که به آدمی شبیه‌تر است: از او عصبانی می‌شوند، با او قهر و آشتی می‌کنند، مصیبت‌ها و زلزله و شرور را به خشم او نسبت می‌دهند، از او تغییر تقدیر را می‌خواهند و اگر دعایشان را اجابت نکند از فرمانش سرپیچی می‌کنند. از منظر این پژوهش، رفتار مزبور (تبدیل امور ماوراءالطبیعی به مظاهر مادی و عینی) در واقع رفتاري شبه غریزی در ميان تودة مردم است. خواص و نخبگان مذهبی و فیلسوفان گویی بیشتر میل به انتزاعی‌کردن امور و ذهنی کردن آن‌ها دارند. در روان‌شناسی برای رفتار غریزی ویژگی‌هایی برمی‌شمرند. مهم‌ترین آن‌ها این است که رفتارهای غریزی از الگویي مشابه، معین و قابل پیش‌بینی پیروی می‌کنند و معطوف به هدف‌اند (کرین، 1390: 70-71). در روان‌شناسی نظریة غریزه جای خود را به سائق‌ها داد (هیلگارد، 1378: 512-510). منظور از رفتار غریزی در اینجا عبارت است از یک نیروی درونی پایدار. براساس ویژگی‌هایي كه در روان‌شناسی برای رفتار غریزی ذكر شده است، در جامعه‌شناسی نیز به رفتاری که دارای دو ویژگی ثبات و دوام باشد غریزی مي‌گويند (شریعتی، 1361: 12). هدف مقالة حاضر این بوده که نشان دهد تاریخ دراز بت‌پرستی از آغاز زندگی بشر و بازتولید اشکال مختلف آن مانند زیارتگاه‌ها و پدیده‌های مادی و زمینی، حتی پس از ابلاغ توحید و یکتاپرستی، میل و رفتاري بادوام یا الگوی رفتاری مشابهي در تجسدبخشیدن به خدا و موجوادت آسمانی و دینی در ميان انسان‌ها وجود دارد. بنابراین اگر سکولاریسم به معنای زمینی‌کردن دین و از آسمان و لاهوت به ناسوت آوردن آن است، این امر در ميان تودة مردم به صورت ارتکازی وجود دارد؛ حتی اگر خودشان انکار کنند. این نظریه در ادامة نفی دوآلیسم عرفی و قدسی است. در دوران کهن یا دوره ای که اگوست کنت دورة ربانی نامیده است، بشر باور به ماوراءالطبیعه و پرستش را در الهه‌های گوناگون بروز می‌دهد و حتی بت‌هايي را با دستان خود می‌سازد یا درختان و اشیای پرشکوهی را خالق خود می‌انگارد. پس از آن، با ظهور مذاهب توحیدی که به گفتة کنت، دورة ماوراءالطبیعه و انتساب امور به خدای شواحد است، بازتولید همان فرآیند مادی‌سازی در اشکال دیگر ادامه می‌یابد و با وجود پارادایم توحیدی و نفی الهه‌های گوناگون، این‌بار در جامعة یهودیان با گوسالة سامری و در مسیحیت با اقانیم ثلاثه (اَب و ابن و روح القدس) و اینکه عیسی فرزند خداست ادامه دارد؛ گرچه مسئلة سکولاریسم بیش از همه زاییدة قدسی‌سازی در مسیحیت بوده و برعکس آن، جنبه‌های دنیوی در اسلام از آغاز بسیار نیرومند بوده است. اما در این آیین نیز از آغاز جدالی بین قدسی‌سازی و لاهوتی‌کردن شریعت و پیشوایان دین در مقابل بشری‌ساختن آن وجود داشته است. فرآیند دائمی تبدیل امور ماوراءالطبیعی به صورت‌های مادی فقط در دورة ربانی و گوسالة سامری و اقانیم ثلاثة مسیحیت و جدال بر سر بشربودن محمد(ص) و دیوار ندبة یهودیان و صلیب مسیحیان و غیره تجلی نمی‌کند و وسائل سوگواری هم جلوة دیگری از آن است. وسائل سوگواری تماماً نمادین و سرشار از رمز است و همة آن‌ها ابداع تودة مردم‌اند، علاوه بر اینکه در پس آن‌ها زندگی مادی و بازار بزرگی جریان دارد، خودشان نمادهای مادی برای شعائری مذهبی هستند. مطالعة سوگواری‌های مذهبی تصدیق‌کنندة همان نظریة هم‌آغوشی مقولات عرفی و قدسی است. گرچه دوركيم معتقد است كه هيچ‌چيز ذاتاً مقدس يا دنيوي نيست، اما اساس تعریف خود را از دین بر امر مقدس و نامقدس می‌گذارد؛ چیزی که از نظر ما اعتباری است. از نظر مارکس، دين، قانون، سياست و ايدئولوژي روبنا و اقتصاد زیربناست. دورکیم هم دین را معلول فورماسیون‌های اجتماعی می‌داند و در اینجا مارکس به او نزدیک می‌شود. اما برخلاف مارکس که معتقد است ايدئولوژي و مذهب آگاهي دروغيني است كه طبقة حاكم برای حفظ هژمونی خود ساخته است، در نظر دورکیم اديان اصالت دارند و دين دروغين وجود ندارد. ولي الوهيت از نظر او چيزي فراتر از جامعة تغييرشكل‌يافته و نمادين نبوده است. نگرش دوركيم به دين بيشتر كاركردگرايانه و مثبت است. ممکن است دربارة اصالت و عدم‌اصالت دین اختلاف‌نظر وجود داشته باشد و نتوان قاطعانه گفت كه مذهب بازتابی از شرایط مادی جامعه است، اما دست‌کم می‌توان فهم مذهبی را بازتاب شرایط جامعه دانست. از نظر مارکس انسان سازندة دين است و نه دين سازندة انسان، اما پژوهش ما نشان می‌دهد که دست‌کم در مورد بخشی از آیین‌های مذهبی این سخن درست است و انسان‌ها سازندة آن‌ها هستند و به مرور زمان این آیین‌ها در ردیف مناسک دینی نشسته‌اند. وبر به دین به‌مثابة متغیري مستقل می‌نگرد اما می‌بینیم که در بسیاری از موارد دست‌کم در کنش‌های دینی عوامل دیگری چون اقتصاد و سیاست محتوابخش و سازندة رفتار دینی هستند. در عین حال وبر هم رابطة مستقیمی میان نظام اقتصادی و اخلاق و دین قائل است. از آنجا که هیچ اجماعی دربارة تعریف دین وجود ندارد، ضرورتی براي تعریف دین به‌عنوان درآمد پژوهش احساس نكرديم. هر دیدگاهی كه ما دربارة دین داشته باشیم، دیالکتیک مذهب، جامعه، عین، ذهن، اقتصاد و اندیشه را نمی‌توانیم انکار کنیم و در این پژوهش این رابطة دیالکتیکی مفروض گرفته شده است. مطالعة مذهب و رفتارهای مذهبی از منظر اقتصادی، ما را به درک ابعاد ناشناخته‌ای از این پدیده رهنمون می‌سازد. اقتصاد مذهبی مانند اقتصاد روحانیت، اقتصاد وقف، اقتصاد زیارت و اقتصاد سوگواری جهانی پیچیده و پرمایه برای تحقیق است. برای مثال، در مورد پدیده‌ای خُردتر مانند دعانویسی و رمالی، پژوهش‌های یک طرح پیمایش آمار اختلالات روان در ایران نشان می‌دهد که مردم ایران به طور متوسط سالی ۳۷۵ تا ۵۰۰ میلیارد تومان برای «گشوده‌شدن گره از مشکلات» خود به رمالان می‌پردازند (اعتماد، 28 تیر1391: 14). عزاداری‌ها صورتی مذهبی دارند، اما ورود به کُنه آن‌ها نشان می‌دهد که صرفاً انگیزه‌های مذهبی و ذهنی برانگیزانندۀ شور عزاداری نیستند. عزادارای افزون بر جنبۀ عاطفی-مذهبی دارای کارکردهای دنیوی مؤثری هستند که سبب تداوم این مناسک می‌شوند. کارکردهای تفریحی، سرگرمی، ارضای روحی و معنوی، تخلیۀ روانی، تقویت همبستگی اجتماعی و تقویت پایه‌های اخلاقی برخی از جنبه‌های آشکار آن هستند. در این بحث نگاهی به ابعاد درونی سوگواری‌ها با تمرکز بر اقتصاد سوگواری می‌افکنیم. برخی از منتقدان، از منافع اقتصادی و انگیزه‌هایی سخن گفته‌اند که موجب دودلی علما در محکوم‌کردن عمومی مراسم خودزنی و سایر مراسم محرم شده است. برای مثال، علامه سید محسن امین از علمای بزرگ شیعه برخی از مردم را به سودجویی‌های مادی در کمک به گسترش بدعت‌های سوگواری در جبل عامل متهم می‌کند. همشهری وی محمدجواد مغنیه، جامعه‌شناس شیعی عراقی، علی الوردی و شاگردش ابراهیم الحیدری، از نوعی توافق میان برخی روحانیان و بازاریان درجهت به‌دست‌آوردن سودهای کلان در آذوقه‌رساندن به تودۀ عزاداران و تماشاگرانی سخن گفته‌اند که از مراسم محرم در حرم‌های شیعیان دیدار می‌کنند (انده، آیینه پژوهش، 38). چنان‌که از بررسی‌های زیر درمی‌یابیم، درخلال سوگواری‌ها مبادلات پولی وسیع و متعددی در اشکال گوناگون و ویژه صورت می‌گیرد که نمی‌توان در تحلیل اجزای مادی عزاداری آن‌ها را نادیده گرفت. برای مثال روضه‌خوان‌ها و مداحان اجرت‌های سنگینی دریافت می‌کنند، چنان‌که محدث نوری درباب ناشایست‌بودن کسب مال از طریق دین به تفصیل سخن گفته (1381: 27-46) و استاد مطهری اشاره کرده که این امر در محتوای سخنان روضه‌خوان‌ها نیز تأثیر دارد (مطهری، 1336: 216،231،271) و عارضۀ عوام‌زدگی را به وجود می‌آورد (1336: 256-264). برخی راویان نیز وجود رقابتوز اول محرم به تعزیه‌خوان می‌پرداختند. میرزا علی اکبر(فرد ایرانی که دولوری را همراهی می کرد)معتقد است برای یک ایرانی از طبقۀ پایین که می‌توانست با یک لیرۀ انگلیسی در یک ماه سخاوتمندانه زندگی بکند، مبلغ چهارصد تومان پول بسیار زیادی بوده است (بلوکباشی1370: 75). پولاک نیز در سفرنامه‌اش از مزدهای گزاف روضه‌خوان‌ها در آن زمان می‌نویسد (پولاک، 1361: 234). دستمزد روضه‌خوان‌ها اکنون نیز جزء درآمدهای بالا به‌شمار می‌آید. از ایجاد درآمد برای تعزیه‌گردانان و صنف روضه‌خوان و مداح و منبری‌ها و نظایر آن‌ها، که این ایام فصل رونق کسب و کارشان است و همواره دریافتی‌های قابل توجهی داشته‌اند که بگذریم، مروری بر ابزار و وسائل متداول سوگواری به‌خوبی مبین عظمت چرخ اقتصاد عزاداری است. همین امر می‌تواند از عوامل دوام سنتی شمرده شود که کارکردهای ملموس و سودمند داشته‌ است. یکی از کارکردهای دنیوی سوگواری مذهبی این است که گردش عظیم اقتصادی دارد. همان‌طور که در سطور بعد ملاحظه می‌شود، هر سال برای یکی‌دو شب این هزینۀ عظیم انجام می‌شود، در حالی که بدون این وسائل هم می‌توان عزاداری کرد. قيمت‌ها در اين بازار از 150 تومان شروع می‌شود و به بيش از چندصد ميليون تومان مي‌رسد. نرخ وسائل نیز مانند سایر اجناس، رشد تصاعدی داشته است. منحنی رشد تولید و فروش مصنوعات مربوط به عزاداری پس از سقوط حکومت صدام‌حسین و آزادی عراق در اسفند ۱۳۸۱ش و افزوده‌شدن بازار عراق به بازار ملزومات سوگواری رشد چشمگیری یافته است. رشد گرایش به عزاداری به نحوی بوده که در سال‌های اخیر تعداد زیادی از مغازه‌ها در تهران و مشهد و اصفهان و سایر شهرها در دوماه محرم و صفر موقتاً تغییر شغل می‌دهند. برای مثال، چنان‌که در بررسی میدانی مشاهده شد، در رشت که تا سه دهۀ پیش فقط دو فروشگاه ثابت وسائل عزاداری وجود داشت، در ایام محرم صدها مغازه در کنار کار خود به فروش ابزار سوگواری می‌پردازند. سوگواری‌ها تنها مجموعه‌ای از نمایش‌های عاطفی و سینه‌زنی و روضه‌خوانی نیستند، بلکه ابزار و وسائل مادی گوناگونی برای برگزاری مراسم به خدمت گرفته می‌شوند که بر شور دینی آن می‌افزایند. اکنون بر وسائل مادی تمرکز و گردش مالی و اقتصادی سوگواری‌ها را بررسی می‌کنیم. بازار وسائل سوگواری (عناصر مادی ملموس) از نظر مردم‌شناسی اشيا و ابزار نوعی حيات اجتماعي دارند. تمام اشيا داراي معنايي هستند و هر شيء را بايد يك نشانه تلقي كرد كه در يك نظام معنايي قرار دارد. جنبۀ غیرمادی مذهب عبارت از نُرم‌ها، باورها و ارزش‌هاست و جنبۀ مادی آن اشیای مقدس و ابزار و وسائل جشن و سوگ مذهبی‌اند. طبق نظریۀ پایه در این تحقیق، دنیوی‌سازی و مادی‌کردن، یا ساختن نمادهای عینی برای امور ماوراءالطبیعی، درواقع رفتاری نسبتاً پایدار در میان تودۀ مردم است. ابداع وسائل گوناگون سوگواری و اعمال و عبادات مذهبی را می‌توان در راستای میل توده به ابداع وسائلی برای تجلی مادی روح مذهب (اعتقاد به امور ماوراءالطبیعه) تلقی کرد. در بخشی از این پژوهش به طور تصادفی با این مسئله مواجه شدیم که عده‌ای از علمای مذهبی با بسیاری از سبک‌ها و وسائل سوگواری مخالفت کرده‌اند. برخی دیگر از علما از ترس واکنش توده و ازدست‌دادن پایگاه خود سکوت کرده‌اند و برخی هم با آن هم‌نوا شده‌اند. اما عامل دیگری که به رونق دنیوی‌سازی و مادی‌کردن سوگواری کمک کرده است، وجود بازار داغ مرتبط با سوگواری است. وسائل و ابزار به‌کاررفته در مراسم دهۀ اول محرم و اربعین آن‌قدر متنوع و پرمصرف هستند که صنعت بزرگی را شکل داده‌اند و بازار گسترده و ویژه‌ای به وجود آورده‌اند و مشاغل و حِرَف گوناگونی را با آن درگیر و هزینه‌های هنگفتی ایجاد کرده‌اند که به معنای ایجاد درآمد برای برخی صنوف است. در زمانی که صنایع پیشرفتۀ امروزی برای تولید انبوه و جهانگیر کالاها وجود نداشت و صنایع کوچک و محلی بنیان اقتصادی هر جامعه‌ای را تشکیل می‌داد صنایع مربوط به ابزارآلات سوگواری خود شاخه‌ای بود که برای عده‌ای ایجاد اشتغال می‌کرد. در گشتی که در بازار فروش وسائل و ملزومات عزاداری محرم داشتیم پاره‌ای از این وسائل عبارت بودند از: دستۀ منسوجات: پرچم، پرده، کتیبه‌ها، پلاکاردها، پوسترها، شمایل‌ها، چفیه، شال، لباس سیاه، پیشانی‌بند، پوشاک تعزیه، خیمه. وسائل موسیقی: سنج، دهل، طبل، کرنا، شیپور، اکو، بلندگو. وسائل رزمی: شمشیر، خنجر، سپر، زره، تیروکمان. وسائل سوگ‌نمایی: علم، علامت، زنجیر، کتل، عماری. وسائل تعزیه‌خوانی: صورتک، تندیس و وسائل دیگری که در این تحقیق به آن‌ها اشاره شده است. وسائل اطعام: مواد غذایی و وسائل پخت‌وپز. بازار انواع ملزومات عزاداری محرم و صفر گرچه رونق خاصی دارد، بازاری فصلی است. اغلب فروشندگان این وسائل در طول سال اجناس دیگری می‌فروشند، اما از دو هفته مانده به محرم به دلیل اینکه منطقۀ آن‌ها بورس این وسائل شناخته شده و متقاضیان به این منطقه هجوم می‌آورند موقتاً تغییر شغل می‌دهند و در طول یک‌ماه محرم به فروش این وسائل می‌پردازند. این تغییر شغل دقیقاً تابع قانون عرضه و تقاضاست. تقاضای انبوه عرضۀ وسیع‌تری را اقتضا می‌کند و بازاری به وجود می‌آورد که تغییر موقت شغل را مقرون‌به‌صرفه و سودآورتر می‌کند. افزون بر فروشگاه‌های مختلف متمرکز، دستفروش‌هایی هم وجود دارند که به تناسب بورس محل کالای خود را عرضه می‌کنند. وجود این دستفروش‌ها بیانگر این است که تقاضای موجود بیش از عرضۀ فروشگاه‌های ثابت است. مشتریان اصلی این بازار هیئت‌ها هستند، اما مشتریان فردی نیز زیاد مراجعه می‌کنند. وسائل و ملزومات عزاداری به دلیل فرسودگی، آتش‌سوزی در مکان هیئت‌ها و تکیه ها یا آسیب‌دیدن، هرساله بازار خود را حفظ می‌کنند. رشد سالیانۀ گرایش به مراسم محرم و رشد جمعیت نیز بر حفظ بلکه رشد بازار این ملزومات مؤثر است. مشتریان آن‌ها هیئت‌ها، مغازه‌های شهر، ادارات دولتی، شهرداری‌ها و خانه‌هایی هستند که با نصب پرچم و کتیبه سوگواربودن خود را اعلام می‌کنند. نصب داربست و پرچم و نشانه‌های دیگر سوگواری در بسیاری از میادین شهر و ساخت ماکت‌های فراوان خیابانی از حوادث عاشورا از دیگر موارد مصرف ملزومات عزاداری‌ها هستند. الف) دستۀ منسوجات 1. پرچم: پرچم‌ها خود به‌تنهایی انواع زیادی از دستباف، طلاكوب و چاپي دارند و بازار مستقلی ایجاد می‌کنند. متجاوز از 100 نوع پرچم در بررسی میدانی شناسایی شد. «انواع پرچم، پلاكارد و سياهي معمولي با قيمت‌هايي از يك هزار تا 100 هزار تومان به فروش مي‌رسند. قيمت انواع سفارشي و دستباف پرچم نيز به دو ميليون و 200 هزار تومان مي‌رسد (رئیسی، 1386: 8). 2. پرده: پرده‌ها غالباً در ابعاد بزرگ و دارای نقاشی‌های متنوع است. 3. کتیبه: کتیبه‌ها در متراژ زیاد برای آزین‌بستن مساجد و هیئت‌ها و مکان‌های سوگواری استفاده می‌شوند. 4. پلاکارد، پوستر و شمایل: پلاکارد معمولاً پارچه‌ای و پوستر کاغذی یا بَنِر (ترکیبی از پارچه و نایلون) است و شعارهای گوناگونی با موضوع محرم بر آن‌ها نقش بسته است و قیمت‌های متنوعی دارند. شمایل‌ها باوجود ممنوع‌شدن، در سال 1386 با قيمت‌هايي از يك تا ده‌هزارتومان فروخته مي‌شد. این نرخ در سال‌های بعد افزایش یافت. 5. چفیه: دارای رنگ‌های سفید، مشکی و قرمز و در اندازه‌های مختلف است. قيمت انواع چفيه در 1368 بين پنج تا 10 هزار تومان بود. 6. رخت ماتم یا لباس ایام عزاداری: پیراهن مشکی در اندازه‌های مختلف از پررونق‌ترین ملزومات محرم است، به نحوی که لباس سیاه جزئی از سنت عزاداری و بلکه نماد آن شده است. در عین حال، لباس سوگواری فقط پیراهن مشکی نیست. لباس‌های مناسب برای فصول چهارگانه، لباس سقا و لباس‌های نمایشی نیز هستند. در آگهی‌های اینترنتی در محرم1390 تی‌شرت محرم را به قیمت 17000 تومان تبلیغ کرده‌اند. 7. شال: انواع شال به رنگ‌های سبز و سیاه و برای انداختن به دور گردن یا پیچیدن به دور کمر هستند. در آگهی‌های اینترنتی محرم سال 1390 قیمت شال‌های معمولی 9800 تومان تعیین شده است. 8. پیشانی‌بند برای خردسالان و نوجوانان و بزرگسالان در اندازه‌های مختلف و با قیمت‌های مختلف. 9. پوشاک تعزیه و روان‌شناسی رنگ‌ها: برای پوشاک تعزیه‌خوانان می‌توان یک دسته‌بندی کلی تحت عنوان پوشاک موافق‌خوان و مخالف‌خوان در نظر گرفت که رنگ لباس در این دو نقش عمده‌ای ایفا می‌کند. برای مثال لباس موافق‌خوان ترکیبی از رنگ‌های سبز و سیاه است و لباس مخالف‌خوان ترکیبی از رنگ‌های قرمز یا نارنجی (سالاری، 1379: 278). مترجم کتاب هیل در پاورقی طی گزارشی از بیرجند می‌نویسد: امام‌حسين (ع) و شهداي صحراي کربلا همه زره و کلاهخود را روي پيراهن بلند سفيد يا سبز مي‌پوشيدند، ولي معاندان و مخالفان آن‌ها که نوعاً شمر ناميده مي‌شدند، همه پيراهن قرمز بر تن داشتند (هیل، 1378: 50). از روان‌شناسی رنگ‌ها به بهترین وجه استفاده شده است. رنگ‌های ملایم و نیکو متعلق به امام‌حسین است و رنگ‌های تند و زننده برای مخالفان و رنگ‌های غم‌انگیز و دلگیر برای زنان داغدیدۀ کاروان امام‌حسین. در یک کارگاه تولیدی در اصفهان (تنها تولیدکنندۀ لباس تعزیه در این شهر) سالی 500 تا 700 دست لباس تعزیه تولید می‌شود. قیمت لباس تخت‌نشین که لباس فاخر است در سال 1390 حدود 35 هزارتومان بوده و به دلیل گران‌شدن پارچه بهای آن افزایش یافته و در سال 1391 به حدود 70 هزارتومان رسیده است. 10. هزینه‌های تعزیه منحصر به پوشاک نیست. هنگام تعزیه تزئینات تکیه شکوهمند است. به‌علاوه، کارلا سرنا گزارش داده است: «در این نمایش‌ها قلیانچی‌ها در میان مردم می‌گردند و به حضار قلیان تعارف می‌کنند. گروهی از فروشندگان مهر نماز عرضه می‌کنند که از خاک کربلا ساخته شده و گروهی دیگر نان قندی یا شیرینی یا دانه‌های نمک‌سود بوداده می‌فروشند. چون تکیه در زمستان سرد است، فاصله به فاصله منقل می‌گذارند» (سرنا، 1363: 188). 11. خیمه: یکی از پرمصرف‌ترین وسائل پارچه‌ای خیمه‌هایی است که در هیئت‌های ثابت برپا می‌شوند و در ماکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این خیمه‌ها در اندازه‌های گوناگون کوچک و بزرگ ساخته می‌شوند و در ظهر عاشورا با اوج‌گیری لحظات پرشور عزاداری به آتش کشیده می‌شوند. هرسال هزاران خیمه در سراسر کشور به آتش کشیده می‌شود. ب) دستۀ فلزجات و ابزار جنگ 12. بازار علامت: قیمت انواع علم و علامت بسته به اندازه و تعداد تیغه‌ها و تندیس‌ها، استاد سازنده و جنس آن‌ها که آهن یا برنج باشد و قلمکاری شده یا نشده باشد یا طلاکوب یا نقره‌کوب باشد متفاوت است و از 200 هزار تومان (درسال 1378) به بالاست و تا بيش از 700 ميليون تومان نیز قيمت‌گذاري مي‌شود. درسال 1378 یک علامت پنج‌تیغ معمولی به بهای پنج‌ونیم میلیون تومان فروخته‌ شد. علامت هفده‌تیغۀ آهنی و معمولی دیگری که 15 روز روی آن کار شده 2 میلیون تومان قیمت دارد. گران‌ترين علامت‌ها آن‌هاست كه در ساختشان از روكش طلا، كنده‌كاري‌هاي بيشتر و پيچيده‌تر و تزئينات زيباتري استفاده شده است. در حال حاضر قيمت علامت‌هايي كه از قدمت و عمر بالايي برخوردارند بيش از 25 ميليون تومان است. كوچك‌ترين و ارزان‌ترين علامت‌هاي موجود در بازار علامت‌هاي پنج‌تيغه هستند. هرچه به تعداد تيغه‌هاي علامت اضافه شود، قيمت آن نيز افزايش پيدا مي‌كند. هم‌اكنون سفارش ساخت علامت‌هاي 17 تا 21 تيغه در بورس قرار گرفته است. همچنين قيمت هر تيغه علم كه در سال 1385 حدود 50 هزارتومان بود در سال 1386 به 65 هزارتومان رسيده است. 13. چلچراغ: قيمت چلچراغ‌ها در ارزان‌ترين نوع خود از يك‌ميليون تومان شروع مي‌شود و با توجه به ابعاد و اندازۀ آن‌ها افزايش پيدا مي‌كند (رئیسی، 1386: 8). 14. علامت‌ها دارای وسائل دیگری مانند پر و شاهپره و مخمل و قبل یا پایۀ علامت و غیره هستند که هرکدام هزینۀ مستقلی دارند. 15. کلاهخود: قيمت انواع كلاهخود در سال 1368 بين10 تا 15 هزار تومان بود. انواع سپر با قيمتي بين 20 تا 22 هزار تومان به فروش مي‌رسید (رئیسی، 1386: 8). طبق بررسی میدانی، کلاهخود از نوع 10هزار تومانی و 500 هزارتومانی وجود دارد. در اصفهان چند کارگاه کلاهخود تولید می‌کنند که در یک کارگاه در سال حداکثر 200 عدد کلاهخود 10 هزارتومانی و سالی 3 یا 4 عدد کلاهخود 500 هزارتومانی ساخته می‌شود. 16. زره: زره‌ها جزء هنرها یا صنایع دستی هستند. وزن هر زره 6-7 کیلو است. زره نیز انواع دارد. قیمت زره از 50 تا 600 هزارتومان است و زره با زنجیر ریز و رنگ مخلوط زرد (برنجی) گران‌تر است. در یک کارگاه در اصفهان سالی ده زره 600 هزارتومانی و 50 عدد زره 50 هزارتومانی ساخته می‌شود. زره نفیس و گران دومیلیون تومانی هم سالیانه یک تا دو عدد ساخته می‌شود. 17. شمشیر: در گذشته دستۀ شمشیر از عاج فیل بود، اما در حال حاضر بیشتر از پلاستیک فشرده است که سبب می‌شود هزینۀ تمام‌شدۀ آن کاهش یابد. شمشیر با دستۀ عاج فیل حدود یک‌میلیون تومان است که بیشتر برای تزئین یا نگهداری در موزه و ویترین سفارش داده می‌شود و برای تعزیه‌ها و دسته‌های سوگواری شمشیر معمولی با دستۀ پلاستیکی مصرف دارد. شمشیرهای مورد استفاده در تعزیه‌ها تا سال 1390 شمشیرهای صاف بود و از سال 1390 چون شمشیرهای صاف را قمه شناختند از طرف نیروی انتظامی ساخت و فروش آن‌ها ممنوع اعلام شد. به دلیل ممانعت‌های قانونی و امنیتی دیگر امکان ادامۀ تولید شمشیرهای راست وجود نداشت و از 1390 به بعد شمشیرهای هلالی در حدود 1000 قبضه و شمشیر خم 200 قبضه در سال تولید می‌شود. در 1391 هر شمشیر بدون غلاف 15 هزارتومان است و چون غلاف شمشیر گران‌تر است یک قبضه شمشیر با غلاف 40 هزارتومان به فروش می‌رسد. شمشیر عربی که قوس آن کمتر است 12هزارتومان بدون غلاف و 20 هزار تومان با غلاف است. این شمشیر بدون غلاف حدود 4 تا 5 هزار قبضه در سال تولید می‌شود و جمعاً به 6 هزار قبضه می‌رسد (بررسی میدانی). غلاف شمشیرها هم دارای قیمت جداگانه‌ای است. 18. نیزه و خنجر: دو نوع وسیله که برای استفاده در تعزیه‌ها و نمایش‌های روز عاشورا مصرف دارند. 19. سپر: دو نوع آهنی و استیل دارد. کاربرد آن‌ها یکسان اما قیمت‌ها متفاوت است. سپر استیل در سال 500 عدد تولید می‌شود و هر عدد 15 هزار تومان است. سپر آهنی سالی 2000 عدد تولید می‌شود و هر عدد 3500 تومان است. سپر در مشهد نیز تولید می‌شود که آمار تولید آن حدوداً سالی ده هزار عدد است (گفتگوی نگارنده با سازنده). 20. تیروکمان، گرز، سپر آهنی یا پوستی، چکمه، عبا و دستمال‌سر زنان به‌عنوان پوشاک و برای چهره‌سازی و وسائل نعش‌گردانی که هم در تعزیه‌ها و هم در ماکت‌های صحنه‌سازی وقایع عاشورا مورد استفاده قرار می‌گیرند. 21. پنجه: دارای اندازه‌های مختلف است. پنجۀ سر کتل و پنجۀ سر پرچم دو نوع متداول است. 22. سنج: انواع مختلف برنجی، آهنی و استیل دارد و از نظر جنس از فلز داخلی یا خارجی است که محصول خارجی آن گران‌تر است. از نظر اندازه در سایزهای مختلفی برای کودکان و نوجوانان و بزرگسالان ساخته می‌شود. در اصفهان (سال 1391) سنج آهنی جفتی 5 هزارتومان و حدود 100 جفت در سال تولید می‌شود. بهای استیل بسته به اندازۀ آن متغیر است و 7 تا 15 هزارتومان به فروش می‌رسد. برنجی در سال 200 جفت تولید می‌شود و قیمت آن بسته به اندازۀ سنج هرجفت از 30 تا 5ندازۀ سنج هر�%س�E.8� تع�%�انان و 1نجی در سال 200 جف8� تولید می‌شود و قیمت آن بست�%ا 5108� �8��09�ان است. سپر %D� 100 %Dس�2A7رد ل و %� م�Q08%� تول�8�هنی جفت�%�هد نیز �885اٌ انت. �Cد می‌شود. بها�8�هنیل بستٯ 100 جف%�ر توم�%�ول%�885�87انان و 1نجہ08� تول۪ه می‌شود. در �8�گوی نگارنده با سازنده). 20. تیӧ�887). CA7س�و�� ٮ�%Aه �AA7�887). CA7س�% AE�%Aنده 30 تا37 30 تا284۪ه م�% 6ان 8D9� %8% A287ن (47�887%9��7�9�ی 2000 %م�% 6انی D8� ٌ�287ن (47�887%9�خار؅ال%ج ن�E7نی D8�ز�9�ی 2000 %م�% 6؅ال%ج %D�ا�%�ا�%�ر%می�781ت�%�٨ه ام�h�� �D8� ز%D�ی �F87 فرو�8�غۈ4ی 2000 %م�% 6�87خC ن�E7%8رD882نجیر. به دلیل اینکه ساخت زنجیر عزاداری هنوز به شیوۀ سنتی انجام می‌شود و تکنولوژی پیشرفته و بازار عمومی ندارد و مصرف‌کنندگان محدود برای زمانی محدود دارد، خط تولید آن در یک محل متمرکز نیست و به صورت پراکنده است. ساخت خود زنجیر هم، باوجود سادگی ظاهری، مراحلی مختلف و طولانی دارد که برخی از آن‌ها در خانه‌های روستائیان انجام می‌شود. در محل تولید زنجیر در مشهد قیمت زنجیر مردانۀ 900 گرمی آهنی معمولی (ساده با جوش آهن) که غالباً هیئت‌ها مصرف می‌کنند و بیشترین فروش را دارد 4500 -5000 تومان، زنجیر با جوش برنجی حلقه‌ها 5500 تومان، زنجیر آبکاری زرد 6000 تومان، برنجی با عدسی معمولی (با دانه‌ها و حلقه‌هایی در اندازۀ معمولی) 25 هزار تومان، زنجیر برنجی عدسی (با دانه‌ها یا حلقه‌های ریز) 40 هزارتومان است. حجم تولید و گردش مالی: محل فروش زنجیرها بازاری است که اقلام و وسائل سوگواری را در موسم محرم به معرض فروش می‌گذارند و رونق کار آن‌ها در ایام محرم و صفر است. در یکی از دو فروشگاه اصلی (مرکزپخش) در تهران، سالیانه 30 تن زنجیر سیاه و 100 کیلو زنجیر برنجی به فروش می‌رسد. زنجیر تنها وسیله‌ای است که بیشتر در محلۀ قلعه‌ساختمان مشهد ساخته و به همۀ بازارها صادر می‌شود. طبق گفتگوهای حضوری محقق با سازندگان در مشهد در سال 1391 مجموعاً 500 تن مواد برای ساخت زنجیر سوگواری مصرف شده است. در حالی که بخش قابل توجهی از این زنجیرها با جوش برنجی یا آبکاری به بهایی گران‌تر فروخته می‌شوند، با احتساب بیشتر تولیدشدنِ ارزان‌ترینِ آن‌ها که زنجیر معمولی با جوش آهنی است، با میانگین حداقل 7 هزارتومان برای یک زنجیر، تخمین زده می‌شود که گردش مالی این مقدار زنجیر دست‌کم سه‌میلیارد و پانصدمیلیون تومان بوده است. اگر به رقم سه‌ونیم میلیارد تومان در مشهد، گردش مالی زنجیرهای تولیدشده در اصفهان و تهران و تبریز و برخی شهرهای دیگر افزوده شود، به قیمت ثابت سال 1391دست‌کم بالغ بر 10 میلیارد تومان در سال خواهد بود.